Սուրի և Սամի արկածները։ Գլուխ տասներկուերորդ. ԿԱՂՆՈւՏԻ ԱՆՏԱՌԸ

– Չկա, տատ:
– Ո՞նց թե չկա:
– Չկա, էլի…
– Վերևում դրված էր, բա ի՞նչ եղավ էդ անտերը:
Նայեցի, չկար, – պատասխանեց Մանուշն ու թռչկոտելով գնաց։
Տատը ստիպված, տնքալով վեր կացավ ընկուզենու տակ փռված կարպետի վրայից և ալրոտ գոգնոցը թափ տալով, հացատուն գնաց: Խեղճ պառավը էլ տեղ չթողեց, որ ման չեկավ, բայց ալրամաղը չկար ու չկար:
– Անտերը հո երկինք չհամբարձվեց, – ինքն իրեն փնթփնթաց նա, դուրս եկավ հացատնից և աստիճաններով բարձրացավ վերև:
Իսկ վերևում այդ միջոցին ահա թե ինչ էր կատարվում:
Լուսամուտի գոգին դրված էր փոքրիկ ալրամաղը: Մաղի բերանը ամուր փակված էր հաստ ստվարաթղթով: Ցանցածածկ մաղի տակ տղաները վանդակել էին երկու հողագույն մողեսների՝ «կենդանի անկյան» առաջին բնակիչներին:
Սուրն ու Սամը ուրախ բացականչություններով վազվզում էին սենյակի մի ծայրից մյուսը և մեծ ջանասիրությամբ որսում պատերին նստած ճանճերին: Բռնված ճանճերին մաղի շրջանակի վրա բացված կլոր անցքից նրանք շտապ ներս էին խցկում, որից հետո անցքը իսկույն փակում էին թղթի խցանով: Մողեսներին կերակրելու հենց այդ եռուն պահին էր, որ դուռը բացվեց ու ներս մտավ տատը:
Նկատելով լուսամուտի գոգին դրված մաղը, նա միանգամից պայթեց.
– Ախ, դուք, անիծվածներ: Տաշտակից պրծաք, հիմի էլ հերթը մաղին հասավ, հա՞…
Տղաները տագնապով իրար նայեցին:
Տատը բարկացած մոտեցավ լուսամուտին և այն է ուզում էր մաղը վերցնել, երբ նրա մեջ ծվարած մողեսներին տեսնելուն պես, տեղում քարացավ:
– Էս ի՞նչ բան է: Խլեզներին ինչի՞ եք մաղի մեջ գցել: Մի սրանց տեսեք, ոնց են փչացրել մաղը: Հիմի ես ինչ անեմ, հը՞…
Տատի բարկությունը մեղմացնելու համար Սուրը սկսեց ինչ-որ անկապ-անկապ բառեր կմկմալ:
– Ա՛յ տղա, բոյիցդ գոնե ամաչի: Հորդ շալվարն էլ վրեդ կարճ է գալիս, բայց գլխումդ խելքի կտոր չկա:
– Մի բարկանա, տատ: Ախր դպրոցի համար է: Աշակերտները սրանցով դաս պետք է սովորեն, – աղերսագին բացատրում էր Սուրը:
– Դու իմ աչքին թոզ մի փչի: Բա խլեզներով դաս կսովորվի՞։
Տղաները ձեռք ու ոտք ընկած, բացատրում էին տատին, թե ինչ նշանակություն ունեն մողեսները, ինչի՞ համար են նրանք պետք գալիս դպրոցին: Այդ բոլորից հետո Նոյեմզար տատը վերջապես համոզվեց… ասենք, ոչ թե համոզվեց, այլ պարզապես տեսնելով մաղի անմխիթար վիճակը, հույսը կտրած, ձեռքը թափ տվեց ու գնաց:
– Լսի՛ր, Սամ, – երկար լռությունից հետո ասաց Սուրը, – մենք բոլորովին մոռացել ենք… Ա՜խ, ինչպես ենք մոռացել:
– Ինչը՞…
– Այսօր Կաղնուտի անտառը պետք է գնանք: Տղաները սպասում են, իսկ մենք այստեղ ճանճեր որսալով ենք զբաղված:
– Դե՜ շուտ, որ էդպես է՛ սրանք հավաքենք, նոր…
Տղաներն արագ գործի անցան: Եվ որպեսզի մողեսները լավ զգան իրենց, մաղը նախ ցախատան արևոտ կտուրը տարան, ապա սկսեցին ճանապարհի պատրաստություն տեսնել:
Սամը նորից մեջտեղ բերեց իր ճամփորդական իրերով լի նշանավոր պարկը, հանեց նետերն ու աղեղները և մեկնեց Սուրին.
– Բռնիր…
– Այս ի՞նչ է: Սրանք էլ պետք է հետներս քարշ տա՞նք:
– Սրանք, էսպես ասած, հանդիսավորության համար են: Հետո, ասենք, դու որտեղ ես տեսել, որ իսկական ճանապարհորդներն առանց զենքի անտառ մտնեն: Էն էլ Կաղնուտի նման անտառը (թեև ինքը դեռ չէր տեսել): Ո՞վ գիտի, ինչեր կարող են պատահել: Ասենք, մեկ էլ տեսար, հո՛պ… ծառի վրայից դիմացդ վայրի կատու ցատկեց, իսկ զենքեր չկա՜ն… Դե հիմա արի ու սպասիր, որ նա իր սուր ճանկերով քրքրի քո երկար մարմինը: Կամ էլ հենց թեկուզ…
Եվ Սամը ոգևորված սկսեց Կաղնուտի անտառը լցնել այնպիսի գիշատիչ գազաններով, որոնց միայն ջունգլիներում կարելի է հանդիպել:
Սուրն, իհարկե, շատ լավ գիտեր, որ Կաղնուտի անտառում նապաստակ անգամ հազիվ է պատահում, ուր մնաց թե վայրի կատու: Նա հասկանում էր, որ այդ բոլորը Սամի երևակայության արդյունքն է միայն, բայց վերջինս այնպես տպավորիչ ու սարսափելի ձևով էր նկարագրում անտառը, որ Սուրը վախից ցամաքել էր կանգնած տեղում:
Եվ ահա, Սամի այս սարսափելի նկարագրությունները վերջացան նրանով, որ նա ընկերոջ շալակը տվեց զանազան մետաղյա իրերով լցված պարկը, որի անտանելի ծանրությունից Սուրն ամբողջ ճանապարհին օրորվում էր ու շարունակ փնչացնում:
Գետափին սպասում էին Շավարշը, Թլոն և էլի երկու տղաներ: Նրանք երկար սպասելուց ձանձրացած, արդեն պատրաստվում էին լաստով գետի մյուս ափն անցնել, երբ վերջապես հայտնվեցին Սուրն ու Սամը:
Երբ տղաները տեսան նրանց ուսերից կախված նետ ու աղեղները և Սուրի մեջքին տռզած պարկը, հետաքրքրված շրջապատեցին:
– Այ թե բեռնվել եք, հա՜, – կատակով ասաց Թլոն, – կարծես աշխարհի ծերն եք գնալու:
– Բա էս նետ ու աղեղներն ինչի՞ համար են, – ավելացրեց Շավարշը, – երևի անտառում թատրոն ենք խաղալու, հա՞:
– Ի՞նչ թատրոն: Սամը սրանով գիշատիչներ պետք է որսա, – տնքալով պատասխանեց Սուրը:
Տղաները ծիծաղեցին: Ակամայից ծիծաղեց և Սամը:
– Բավական է, – բարկացած բղավեց Սուրը և ըմբոստ շարժումով ծանր պարկը ուսից ցած գցեց, – բավական է ինձ հիմարի տեղ դնես: Մեջքս կոտրվեց, իսկ դու հանգիստ կանգնած հռհռում ես: Սրանից հետո ինքդ կշալակես քո այդ անիծյալ կաթսան և ժանգոտած դանակներն ու գդալները:
Պարկի պարունակությունն իմանալուց հետո տղաները զարմացած միմյանց նայեցին: Իսկ Շավարշն ասաց.
– Դե լավ, Սուր… Մի տաքացի: Ա՛յ, քիչ հետո անտառից սունկ կհավաքենք: Իսկ սունկը եփելու համար կաթսան ու գդալները մեզ պետք կգան: Պարկն էլ ես կտանեմ, մենակ թե կռիվ մի արեք, լա՞վ… Դե՛, գնացինք:
…Լաստը հասավ մյուս ափը: Թլոն պարանի ծայրը կապեց ափին ընկած մի մեծ քարից, և նրանք մտան Կաղնուտի թավ անտառը:
***
Չորացած տերևներով ու խոտերով ծածկված նեղլիկ կածանով քայլում էին տղաները դեպի անտառի խորքը:
Արևի պայծառ ճառագայթները ծառերի խիտ սաղարթների արանքից լուսավորում էին թափանցիկ մշուշով պարուրված անտառը: Մեղմ քամին հանդարտորեն օրորում էր մասրենիների, վայրի վարդենիների փոքրիկ ու նուրբ տերևները: Կարճլիկ, ցանցառ թփուտների միջից ասես գլխով էին անում գեղեցիկ ու նազելի հովտաշուշանները: Օդը լցվել էր թռչունների ուրախ ծլվլոցով, խոտերի մեջ թաքնված ծղրիդների միալար ճռճռոցով: Անտառային այս կախարդիչ համերգը մերթ ընդ մերթ ընդհատվում էր կիսախավար թավուտից լսվող փայտփորիկի խուլ տկտկոցներով: Ամեն ինչ այնպե՜ս խորհրդավոր էր, այնպե՜ս գրավիչ, որ Սամը հիացմունքից բերանը լայն բացած՝ նայում էր շուրջն ու թեև մենակ չէր, բայց նրա սիրտը լցված էր ինչ-որ անբացատրելի, անորոշ մի ահով, որը միշտ էլ համակում է մարդուն՝ անտառ մտնելիս:
Գեղեցիկ էր Կաղնուտի անտառը, վեհ ու հանդիսավոր: Այստեղ ծառերն ավելի սաղարթախիտ էին ու բարձր, թփուտներն ու մացառներն՝ ավելի շատ, այդ պատճառով էլ անտառը խիտ էր և համարյա անանցանելի:
Սուրը, որ քայլում էր Շավարշի ետևից, հանկարծ կանգ առավ ու զարմացած բացականչեց.
– Վա՜յ… մի այստեղ նայեք:
Տղաները հետաքրքրված իսկույն շրջապատեցին նրան: Կեչու ներքևի ճյուղից, մետաքսաթելից կախված, ցած էր սահում մի մեծ դարչնագույն սարդ: Անտառային այդ գիշատիչ միջատը մի քանի անգամ մեծ էր սովորական սարդերից:
– Ձեռք չտաս, – զգուշացրեց նրան Սահակը, – դա քո տեսած սարդերից չէ, որ կծեց, պրծավ… Ձեռքդ էնքան կքորես, որ կաշիդ կպլոկվի:
Սուրը սարսափած ետ թռավ: Բոլորը ծիծաղեցին:
Սարդը գետին իջավ, թե չէ, Սահակը ոտքը դրեց վրան ու տրորեց:
Տղաները շարունակեցին իրենց ճանապարհը: … Սուրն ու Սամը որքան խորանում էին անտառի մեջ, այնքան ավելի ու ավելի էին հրապուրվում բնության հրաշալիքներով:
Վերջապես խիտ ու համարյա անանցանելի թավուտը կամաց-կամաց սկսեց նոսրանալ: Անտառածածկ բլրակն անցնելուց հետո տղաները դուրս եկան լայն ու արևոտ մի հարթ տարածություն, որը չորս կողմից շրջապատված էր կարճլիկ ու փարթամ թփուտներով: Թփերի մեջ ամենուրեք սևին էր տալիս քաղցր ու հյութալի մոշը: Մոշուտի բացատն էր դա:
Բացատի արևելյան կողմում, միայնակ կանգնած հաստաբուն ուռենու ստվերում խոխոջում էր մի զուլալ աղբյուր: Տղաներն աղբյուրի մոտ ցած դրին իրենց իրերը և արագ-արագ դեպի մոշի թփուտները վազեցին: Սրանք այնքան կերան այդ համեղ, սև թթի տեսք ունեցող անտառային հատապտուղներից, որ քիչ հետո նրանց մատներն ու շրթունքները թանաքի գույն ստացան:
Տղաներն անտառից բավականին սունկ էին հավաքել: Քիչ անց սառնորակ աղբյուրի մոտ նրանք մի փառավոր խարույկ վառեցին: Սունկերը լցրին Սամի երկկանթանի կլորիկ կաթսայի մեջ և կախ տվին կրակի վրա:
– Մինչև եփվի, եկեք մի լավ բան խաղանք, – առաջարկեց Սամը:
– Ի՞նչ խաղանք, – այս ու այն կողմից հարցրին տղաները:
– «Հնդիկ-հնդիկ»:
– Էդ ի՞նչ խաղ է, Սա՛մ, – զարմացավ Շավարշը:
– Շատ լավ խաղ է… Ո՜ւխ, էնպիսի խաղ է, ո՜ր… – ոգևորված ոտքի թռավ Սամը:
Տղաները պետք է բաժանվեին երկու խմբի: Ամեն մի խումբ պետք է ընտրեր իր ցեղապետը: Ցեղապետերը վիճակ պետք է գցեին, թե որ խումբն է ստանալու նետաձգությունն առաջինը սկսելու իրավունքը: Հետո պայմանավորված հեռավորությունից նրանք նետերով նշանառության տակ էին վերցնելու որևէ ծառի բարակ բունը: Որ խումբը գերազանցեր մյուսին, նա էլ կստանար հաղթողի պսակը:
– Բա հաղթվածները էդպես էլ անպատիժ պիտի մնա՞ն, – հարցրեց Թլոն:
– Պարզ է: Նրանց պետք է գլխատել, – ինքնավստահ տոնով հաստատեց Սուրը:
– Հենց բանն էլ այն է, որ չեն գլխատի: Գլխատելն ի՞նչ մեծ բան է, որ… Գլուխները կտրեցիր թե չէ, շունչներն իսկույն կփչեն և խաղն էլ հետաքրքիր չի վերջանա: Ա՜յ, մի ուրիշ բան կա, որ ավելի հետաքրքիր է: Գիտեք ինչ, տղաներ… Հաղթվածները, ը՜ը… – Սամն այստեղ մտածեց-մտածեց և ապա ավելացրեց, – դե, հասկանալի է, հաղթվածներն ուզած-չուզած պիտի թողնեն, որ թշնամիներն իրենց վրա հալած ձյութ լցնեն ու հետո ամուր կապեն ծառերից: Նրանք կտանջվեն, իսկ հաղթողները, ը՜ը… դե, հաղթողներն էլ կնստեն կոկորդիլոսների արյունով շաղախված կարկանդակներն անուշ անելու:
– Այ թե օյիններ կարող ես մոգոնել, Սա՛ մ, – ծիծաղեց Շավարշը։
– Լավ, ասենք, կարկանդակը կարկանդակ, բայց ինչո՞ւ հատկապես կոկորդիլոսի արյունով, – հարցրեց Սուրը:
– Գիտեք, տղաներ, դա ուղղակի քաջության նշան է: Հին ժամանակներում կարմրամորթ հնդիկները քաջության համար էդպիսի կարկանդակներ են կերել, – արագ հորինեց Սամը:
– Այ թե խաղ է, հա՜: Սրանից հետո մենք ամեն օր կխաղանք, – ուրախացան Մուկուչն ու Սահակը:
Երբ տղաները ոգևորված ոտքի կանգնեցին խաղը սկսելու համար, Սուրը մի կողմ քաշեց Սամին ու ականջին փսփսաց.
– Լսիր: Չնայած դա խելքի մոտ բան է, բայց ասա, Սա՛մ, դու այդ նոր հնարեցիր, չէ՞:
– Ինչը՞…
– Կարկանդակները:
Թեև Սամը պատճառաբանեց, որ իբր այդ սովորությունը եղել է կարմրամորթ հնդիկների մեջ, այնուամենայնիվ, Սուրը մնաց այն համոզման, որ կոկորդիլոսների արյունով շաղախված կարկանդակներ ուտելն իր ընկերոջ բորբոքված երևակայության հերթական ստեղծագործություններից մեկն էր:
Եվ ահա սկսվեց «հնդիկ նետաձիգների» կատաղի մրցությունը: Խաղը գնալով աշխուժացավ: Տղաներն այն աստիճան տաքացան, որ իսպառ մոռացության տվին աղբյուրի մոտ մարմրող խարույկն ու նրա վրա կախված սունկերով լի կաթսան:
Մրցողների ուրախ քրքիջներից ու հարայհրոցներից թնդում էր անտառը:
Եվ քանի որ մեր պարտվողներից ոչ մեկն, իհարկե, չէր համաձայնի իր թշվառ մարմինը խաշել հալեցրած կուպրով, ուստի Շավարշն առաջարկեց ձյութի փոխարեն նրանց երեսները մոշի թանաքագույն հեղուկով սևացնել:
Յուրաքանչյուր խումբ մի քանի անգամ հաղթեց և նույնքան էլ պարտություն կրեց: Տղաներն այնքան կրկնեցին այդ ուրախ, հետաքրքիր խաղը, որ նետերն ու աղեղները լրիվ դուրս եկան շարքից, իսկ նրանց երեսներին այլևս ոչ մի մաքուր տեղ չմնաց, որպեսզի նորից հնարավոր լիներ սևացնել:
Եվ, որովհետև աշխարհում հազիվ թե կոկորդիլոսների արյունով շաղախված կարկանդակներ գտնվեին, ուստի մեր քաղցած «հնդիկները» բավարարվեցին նրանով, որ ագահաբար խփշտեցին կիսաեփ սունկերը: Իսկ մի քանի րոպե հետո դրանից նրանց փորներն այնպես սաստիկ սկսեցին ցավել, որ տղաները երկար ժամանակ գալարվում էին խոտերի վրա:
Երբ ցավերը մեղմացան, նրանք հանգցրին մոխրի տակ դեռևս առկայծող հատուկենտ կրակները և նորից մեկնվեցին փափուկ խոտերի վրա՝ ուժեղ փորացավից հետո մի փոքր հանգստանալու:
– Տղերք, – խոսեց Շավարշը, – ուզո՞ւմ եք, եկեք վաղը քարայր գնանք: Դուք էդպիսի քարայր տեսած չեք լինի: Էնքան ծակուծուկ կա՜, որ մեջն ընկնեք, կկորչեք:
Քարայրի անունը լսելուն պես Սամի սիրտը անհանգիստ թպրտաց:
– Հիշո՞ւմ ես, Շավարշ, – անհամբեր վրա բերեց նա, – դու մի անգամ ասացիր, որ էդ քարայրում գերեզման կա, ճի՞շտ է…
– Իհարկե, կա, բայց հո քարայրի մեջը չի:
– Իսկ ո՞ւմ գերեզմանն է…
– Մի ուսուցչի… – արագ վրա տվեց Մուկուչը:
– Էլի մեջ ընկար, սպասիր, էլի՜, – սաստեց նրան Շավարշը և, մեջքը հենելով ուռենու հաստ բնին, հանդարտ սկսեց… – Ուրեմն, տղերք, բանը էսպես է եղել: Հերս պատմում էր, որ երբ ինքը ջահել տղա է եղել, քաղաքից մի ուսուցիչ է եկել մեր գյուղը: Դե, էդ ժամանակներն էլ խառը ժամանակներ էին:
Մի գիշեր, երբ հերս անտառով ներքևի գյուղից տուն վերադառնալիս է եղել, մի էնպիսի ուժեղ անձրև է բռնել, որ ասես երկնքից կժերով ջուր թափելիս լիներ: Լավ է, որ քարայրը մոտիկ է լինում: Հերս իրեն մի կերպ գցում է քարայրը ու սպասում մինչև անձրևը կտրվի: Բայց մեկ էլ հանկարծ քարայրի խորքից ի՞նչ լսի…
Այստեղ Մուկուչը նորից մեջ ընկավ:
– Կրակոցներ…
– Տո պապանձվի, էլի՛… Կրակոցներ հա կրակոցներ Որ բան չգիտես, անպոչ գդալի պես մեջ մի ընկնի, – արմունկով հրեց նրան Թլոն:
– Հետո, Շավարշ, հետո, – իրար խառնվեցին Սուրն ու Սամը։
– Հետո, ուրեմն, ի՞նչ լսի: Մի սարսափելի տնքո՛ց, մի սարսափելի տնքո՛ց, որ էլ չասած: Ճիշտ է, հերս ջահել, ուժեղ տղա է եղել, թուրը որ բերանը տանեիր, աչքը չէր թարթի: Բայց էդ ժամանակ սիրտը մի տեսակ ահ է ընկնում: Դե գիշեր, քարայրը մութ… էնքան մութ, որ մատդ մարդու աչքը տանեիր, չէր տեսնի, տնքոցներն էլ մի կողմից: Մի խոսքով, որ հերս տնքոցները լսում է, վառում է լուցկին ու ի՞նչ տեսնի… Մեկը հազիվհազ սողում է դեպի իրեն: Հերս էս անգամ գրպանից թուղթումուղթ է հանում, վառում: Ասես քարայրը գլխին փուլ է գալիս… Իր ոտների մոտ, արնի մեջ շաղախված, ընկած է մեր գյուղի ուսուցիչը: Հերս գրկում, բարձրացնում է նրան գետնից ու թե՝ «Ի՜նչ է պատահել, վարժապետ… էս ի՞նչ արյուն է»: Սա որ հորս ձենը լսում է, աչքերը բաց է անում: «Գևորգ, դո՞ւ ես…», – հազիվ ասում է նա ու հենց հորս ձեռքերի վրա տեղնուտեղը…
Տղաները հառաչեցին:
– Ուրեմն, – շարունակեց Շավարշը, – որ սա հոգին տալիս է, հերս թողնում է նրան քարայրում ու գժի նման, անձրևի, ցեխի միջով վազում է գյուղ՝ լուր հասցնելու: Ամբողջ գյուղը իրար է խառնվում: Քաղաքից մարդիկ են գալիս, ստուգում, սրան քննում, նրան քննում, բայց սպանողը չկա ու չկա:
Մի խոսքով, ուսուցչին թաղում են հենց քարայրի մուտքի մոտ, որտեղ իրեն սպանել էին: Նրա խեղճ մերն էլ ամեն օր գալիս, մտնում է քարայրը, վաշ-վիշ անում ու հառաչում: Վերջն էլ հարս ու թոռների հետ մղկտալով վերադառնում է քաղաք:
Շավարշը վերջացրեց իր պատմությունը: Տղաները երկար ժամանակ մռայլ ու լուռ նայում էին իրար ու նրանց սրտերում այդ պահին ալեկոծվում էր անզուսպ կատաղությունը:
– Տղաներ, իմ մտքով մի բան անցավ: Եկեք քարայրին մի էսպիսի անուն դնենք, որ մարդիկ միշտ էլ հիշեն էդ տխուր դեպքը, – առաջարկեց Սամը:
– Ի՞նչ անուն, – միաբերան հարցրին բոլորը:
– Ա՛յ, Շավարշն ասաց, որ ամեն անգամ քարայր էր գալիս սրա խեղճ մայրը ու հառաչո՜ւմ, հառաչո՜ւմ… Եկեք էդ քարայրը հենց էդպես էլ անվանենք «Հառաչանքի քարայր»: Համաձա՞յն եք։
– Համաձայն ենք, համաձայն ենք… – պատասխանեցին տղաները:
Արևն արդեն դանդաղ մայր էր մտնում: Ծառերի սաղարթները բոցավառվել էին մայրամուտի բոսորագույն շողերով:
Տղաները վեր կացան:
Նրանք դեռ նոր էին հավաքել իրենց իրերը, երբ ծառերի ետևից ինչ-որ բարձրաձայն խոսակցություն լսվեց.
– Չեմ թողնի… Նախագահ չէ, նախագահի աստվածն էլ գա, չեմ թողնի…
– Կթողնես… Պար գալով կթողնես:
– Ա՛յ մարդ, բա ձեր փորում խղճի կտոր չկա՞… Ձեր ձեռը ո՞նց է գնում, որ ուզում էք էս մատղաշ ծառերը կտրել: Չէ՛, Սմբատ, էդ լինելու բան չի:
– Ինչի, հորդ անտա՞ռն է:
Ծառերի ետևից դուրս եկան խոսողները: Մեկը ծերունի անտառապահ Համբարձումն էր, իսկ մյուսը՝ գյուղի պահեստապետը: Հենակավորին տեսնելուն պես Սամը մի պահ նայեց Սուրին:
– Դե լավ: Իմ անունը Սմբատ չլինի, թե քո պնչերից չհանեմ, – սպառնալից ավելացրեց հենակավորն ու հեռացավ անտառամիջյան նեղլիկ կածանով:
– Թյո՜ւ, ես քո մարդ ասողի… – բարկացած թքեց նրա ետևից ծերունի անտառապահը:
Տղաները շրջապատեցին նրան:
– Ի՞նչ է պատահել, քեռի Համբարձում: Ի՞նչ էր ուզում քեզանից էդ Սմբատը, – հետաքրքրվեց Թլոն:
Ծերունին ուսից ցած բերեց հրացանը, նստեց մի կոճղի վրա ու սրտնեղած թափ տվեց օձիքը:
– Կերավ, կերավ մեր հոգին էդ ոչուփուչ եղածը: Տո, բա վերջը էդ սաթայելից պրծում չպիտի լինի՞… Ա՛յ մարդ, էս էլ քանի անգամ դրա պահեստում խարդախություն բռնեցին, բայց նորից ձեռքներից ձկան նման դուրս պլստաց, էլի՞: Երեկ էլ Սուքիասենց Մուխայելին ուղարկել է, թե՝ գնա բահի պոչացու կտրի: Առավոտը անտառով անց կենալիս տեսնեմ էդ աննամուս Մուխայելը կացինն առել, ընկել է մատղաշ ծառերին: Որ չտեսա, ծառերի փոխարեն սիրտս կտոր-կտոր եղավ: Ասում եմ, ա՜յ անխիղճ, ինչի ես կանաչ ծառերը կտրում, սա թե՝ պահեստում հարյուր հատ անպոչ բահ կա, Սմբատն ուղարկել է, որ դրանց համար պոչացու կտրեմ: Սուտ… Ի՞նչ բահ:
Պահեստի անունով կտրում է, որ տանի էդ փուչ փչացած Սմբատի այգուն ցանկապատ քաշի:
Ծերունին դեռ խոսքը չէր ավարտել, բացատի ծայրից ականջ ծակող ճղղոց լսվեց, որն իսկույն փոխվեց թույլ վնգվնգոցի:
– Մոշուտի ծերին թակարդ եմ դրել, վայ թե աղվես ընկավ մեջը, – ասաց նա ու ոտքի կանգնեց:
Այդ լսելուն պես տղաներն ուրախ աղմուկով առաջ վազեցին: Եվ մինչ ծերունի անտառապահը կհասներ նրանց ետևից, տղաներն արդեն շրջապատեցին բացատի ծայրին գտնվող փոքրիկ հողաթումբը: Հողաթմբի տակ փորված խոր ու կլոր անցքի առջև դրված թակարդի մեջ հուսահատ թպրտում էր աղվեսի մի փոքրիկ ձագ: Նրա ետևի ոտքը մնացել էր իրար սեղմած երկաթյա երկու կիսաօղակների արանքում և խեղճ կենդանին կըզմըզտում էր ցավից: Հավաքվածներին տեսնելով, նա մի այնպիսի սրտաճմլիկ վայնասուն բարձրացրեց, որ խղճահարությունից Սամի աչքերը նույնիսկ ջրակալվեցին:
– Է՜հ… Որ խելքը գլխին բան լիներ, հո էսքան շուտ թակարդը չէր ընկնի, – հուսահատ ասաց անտառապահն ու անտարբերությամբ ձեռքը թափ տվեց:
– Թե որ քեզ պետք չի, պապիկ, ինչ կլինի մեզ տուր, հա՞, – անհամբեր վրա տվեց Սամը:
– Ախր դուք սրան չեք կարող պահել, կփախչի:
– Չի փախչի: Մենք նրա համար վանդակ կպատրաստենք և նա չի փախչի, – վրա բերեց Սուրը:
– Ճիշտ է, քեռի Համբարձում, տուր, էլի, – միջամտեց Շավարշը, – տղաները դպրոցի համար «կենդանի անկյուն» են սարքում, բայց կենդանիներ չունեն:
Եվ ահա, ծերունի անտառապահն առանց ավելորդ չեմուչումների, երկաթյա օղակների արանքից դուրս հանեց փոքրիկ աղվեսի ոտքը և ժպտալով մեկնեց տղաներին:
Սուրն ու Սամը ուրախությունից քիչ մնաց խելքները թռցնեին:
– Ձեզ լինի, էս էլ ինձանից… էն ոնց ասիք, է…
– Կենդանի անկյուն, – իսկույն ավելացրեց Մուկուչը:
– Հա՜, հա՜… ինձանից ձեր էդ կենդանի անկյունին նվեր:
Բոլորը ծիծաղեցին:
– Խեղճի ոտքը քիչ վնասվել է, բայց ոչինչ, որ լավ պահեք, կլավանա, – ասաց անտառապահը, հրաժեշտ տվեց տղաներին ու գնաց:

Գլուխ տասներեքերորդ. ՆԱՎԱԿՈւՄ ՄԱՐԴ ՉԿԱ