Այն օրվանից, ինչ Սուրն ու Սամը մտերմացան գյուղի տղաներին, նրանց հետ այլևս ոչ մի ձախորդություն չէր պատահում, դեռ ավելին, ինչ գործ որ բռնեին, զարմանալիորեն բարեհաջող էր վեր- ջանում: Ամենից ուրախալին այն էր, որ նրանց երազած «կենդանի անկյունը» օրեցօր ավելանում էր նորանոր բնակիչներով: Բավական է կարդաք Սուրի ձեռքով գրած այս օրագիրը և դուք դրանում կհամոզվեք:
3 հուլիսի
Այսօր Սամը նորից սկսեց գլուխս ցավեցնել, որ ես մանրամասն գրի առնեմ, թե ինչպես ստեղծվեց մեր «կենդանի անկյունը»: Հետաքրքիր տղա է այդ Սամը: Հենց որ գլուխը մի բան մտավ, էլ նրանից պրծում չկա: «Օրագիր, հա՛ օրագիր… »: Ախր, աղվեսների ու մողեսների ինչերին է պետք օրագիրը:
Ես նրան ասում եմ.
– Սամ, ավելի լավ է օրագրի փոխարեն արի վանդակների վրա փոքրիկ ցուցանակներ կպցնենք ու վրաները գրենք ամեն մի կենդանու բռնելու տեղն ու ամսաթիվը և դրանով էլ գործը կվերջանա:
Իսկ նա, թե՝
– Սա, ախպերս, կատակ բան չի: Մենակ ցուցանակով ոչինչ դուրս չի գա: Այսպիսի նախաձեռնության մասին ոչ թե օրագիր, այլ մի ամբողջ գիրք կարելի է գրել:
Ասենք, Սամը ճիշտ է ասում: Իսկական «կենդանի անկյան» ստեղծելը բույսերի ու ծաղիկների հավաքածուներ հավաքել չի:
Կեսօրին մեզ մոտ եկան Թլոն, Մուկուչն ու Սահակը: Սահակն իր հետ բարակ երկաթալարի մի մեծ կծիկ էր բերել: Բոլորս եռանդով գործի կպանք: Մինչև մորաքույր Մարթայի գալը, մենք աղվեսի համար, որի անունը Դեղնամազիկ էինք դրել, լայն ու ընդարձակ վանդակ պատրաստեցինք: Բայց վատն այն էր, որ Դեղնամազիկն իր նոր բնակարանում առաջվա նման տխուր էր ու խեղճացած: Նա կուչ էր եկել վանդակի մի անկյունում և ուլունքների նման կլոր ու փայլուն աչքերը վախեցած հառել էր մեզ վրա: Մենք նրա առաջ հաց ու միս էինք դրել, բայց Դեղնամազիկը ոչ մի բանի չէր մոտենում: Միայն մեկ-մեկ սուրուլիկ դունչը երկարում էր դեպի ջրամանը և իր կարմիր լեզուն հանելով՝ չփչփացնում ջուրը:
– Չէ՜…իզուր բան է: Մեր Դեղնամազիկը չի ապրի, ա՛յ կտեսնեք, չի ապրի, – հուսահատ կրկնում էր Սամը:
– Մի վախեք, տղերք, – ասում է Սահակը, – սա որ սկսեց ջուր խմել, էլ սատկողը չի…
Բայց Ես ու Սամը բոլորովին հույսներս կտրել ենք:
4 հուլիսի
Ուռա՜… Սահակը ճիշտ էր ասում: Առավոտյան վեր կենանք ու ի՜նչ տեսնենք: Դեղնամազիկը մեծ ախորժակով ուտում է երեկվանից մնացած մսի կտորը: Իսկ մի ժամ հետո նա արդեն կամաց-կամաց, կաղալով ման էր գալիս վանդակում: Մենք ուրախացած վազ տվինք տղաներին լուր հասցնելու:
5 հուլիսի
Այսօր Դեղնամազիկն իրեն արդեն բոլորովին լավ է զգում: Նա նույնիսկ լպստում է իր վնասված ոտքը: Մի խոսքով, ամեն ինչ կարգին է: Ասենք, իսկի էլ կարգին չի: Այսօր էլ մողեսները լավ չեն զգում իրենց: Առավոտվանից կպել են մաղի հատակին ու չեն շարժվում:
– Երևի ծարավից շշմել են, – ասում է Սամը, – ախր, մենք բոլորովին աչքաթող ենք արել սրանց: Ամբողջ ժամանակ Դեղնամազիկով ենք զբաղված, իսկ մողեսների մասին չենք էլ մտածում:
– Իսկ ի՞նչ կա մտածելու որ. . . Ուտելու բան ունեն, ուրիշ էլ ինչ է հարկավոր նրանց: Մաղի մեջ այնքան ճանճ ու սարդ ենք լցրել, որ իսկի տեղ էլ չկա շարժվելու: Իսկ ջուր նրանց պետք էլ չի. միջատների հյութով էլ կարող են իրենց ծարավը կոտրել:
Բայց Սամը նորից իր ասածն է պնդում.
– Միջատը միջատ, բայց ջուր նրանց անպատճառ հարկավոր է:
– Բոլորովին էլ հարկավոր չի. . .
– Իսկ դու որտեղի՞ց գիտես, որ հարկավոր չի:
Մեկ է, ինչքան ուզում ես բացատրիր, բայց Սամին չես համոզի: Այդ բոլորը կենդանաբանության դասագրքում եմ կարդացել, իսկ նա կարծում է, որ ես ինձանից եմ հնարում: Լավ էր հենց այդ միջոցին բակ մտավ Շավարշը, թե չէ Սամն արդեն պատրաստվում էր ջրով ողողել մողեսներին:
Երբ Շավարշն էլ իմ ասածը հաստատեց, Սամը վերջապես համոզվեց ու ձեռք քաշեց ջրից:
– Լա՛վ, բա ինչի՞ չեն շարժվում, – հարցրեց նա:
– Ախր, տղերք ջան, մողեսները տաքություն շատ են սիրում, – բացատրեց մեզ Շավարշը, – արև որ չի լինում, նրանք էդպես շշմում, մնում են տեղները սառած:
Այ քեզ նորությո՜ւն… Ասենք, ճիշտ որ… Այսօր երկինքն առավոտվանից ամպոտ է և արևի ոչ մի շող չի երևում: Դեռ գուցե անձրև էլ գա: Դրա համար մենք վանդակներն իսկույն վերև տեղափոխեցինք ու Մանուշակին էլ ասացինք, որ նա հսկի մինչև մեր գալը: Տատիկն, իհարկե, հանդ էր գնացել, թե չէ նա վանդակները լուսամուտից վաղուց դուրս շպրտած կլիներ:
Մանուշը մնաց վանդակների մոտ, իսկ մենք գնացինք տեսնելու, թե Շավարշի հայրիկն ինչպես է մեղր քաշում:
6 հուլիսի
Առավոտյան, ցախատան փայտերի արանքներում մենք պատառոտված գրքերի մի քանի հնամաշ կազմեր գտանք և դրանցից փոքրիկ ցուցանակներ կտրտեցինք: Ցուցանակների վրա ես ջրաներկով գրեցի մողեսներին ու Դեղնամազիկին բռնելու տեղն ու ամսաթիվը, հետո փակցրի նրանց վանդակներին, դե ինչպես իսկական կենդանաբանական այգիներում է լինում: Սամն այսօր կարդաց օրագիրն ու ոգևորված ասաց.
– Ո՜ւխ, այ թե գրել ես, հա՜… էսպիսի օրագիր իսկի մեր դասարանի բանաստեղծ Գագիկն էլ չի կարող գրել:
Դե ես գիտեմ, որ Սամը սիրում է ամեն ինչ ուռացնել, թե չէ ինչ մի բան է որ. . . Այսպիսի օրագիր բոլորն էլ կգրեն:
Կեսօրին ուժեղ շոգ սկսվեց: Արևն այնպես էր վառում, որ նույնիսկ Դեղնամազիկը կախ էր գցել կարմիր, բարակ լեզուն ու հևում էր: Մենք որոշեցինք գնալ գետափ և մի լավ լողանալ: Նոր էինք բակից դուրս եկել, երբ հեռվում նկատեցինք Շավարշին: Նա երկու ձեռքով ինչ-որ բան բռնած, շրջապատված գյուղի փոքրիկ երեխաներով, դեպի մեզ էր գալիս:
– Տղերք ջան, թե իմանաք ձեզ համար ի՞նչ եմ բերել, – խորհրդավոր ձևով ասաց նա, գետնին դրեց փալասի կտորով փաթաթված անհասկանալի առարկան ու հանդիսավորությամբ բաց արեց:
Փալասի վրա կուչ էր եկել մի փոքրիկ ոզնի: Ես ու Սամը ուրախությունից չէինք իմանում ինչ անել: Ինչպես շնորհակալություն հայտնել նրան այդ թանկագին նվերի համար: Սամը գլուխը կորցրած, անհամբերությամբ երկու ձեռքով բռնեց ոզնուն, բայց ասեղների նման սուր-սուր փշերը ծակեցին մատները և նա վախ-վուխ անելով ետ թռավ:
Երեկոյան, երբ մորաքույր Մարթան տեսավ ոզնուն, բարկանալու փոխարեն ծիծաղելով ասաց.
– Դե, էլ ինչ եք ուզում: Մինչև քաղաք գնալներդ իսկական գազանանոց կունենաք:
Ինչպես երևում է մորաքույր Մարթան անչափ գոհ է մեր «կենդանի անկյունը» կազմակերպելու համար, որովհետև նա ասաց, որ այդ օգտավետ զբաղմունքի մասին անպայման նամակով կհայտնի հայրիկին:
Միայն տատիկն էր, որ չէր կարողանում տանել այս ամենը: Ամեն անգամ մեր կենդանիներին տեսնելիս նա բարկացած տարուբերում էր գլուխը ու ինքն իրեն բարձրաձայն ասում.
– Աչքս լույս, էլ ինչ դարդ ունեմ, քունջուպուճախներս ջանավարներով լցվել են. . .
7 հուլիսի
Այսօր էլ մի նոր ուրախություն պատահեց մեզ:
Երեկոյան գլխապատառ բակ ընկավ Սահակի քույրն ու շնչասպառ ճչաց.
– Շուտ արե՛ք, Սահակը ձեզ կանչում է. . .
– Ի՞նչ է պատահել, – հարցնում եմ ես:
Իսկ նա թուքը կուլ տալով հազիվ պատասխանում է.
– Մեր բախչում Սահակը լորտու է բռնել: Հիմա հերս չի թողնում գա, դրա համար ինձ ուղարկեց, որ ձեզ իմաց տամ:
Լորտուի անունը լսելուն պես մենք գլխապատառ դուրս թռանք բակից ու քամու նման սլացանք Սահակի մոտ: Իսկ մի ժամ հետո մեր բակը, ինչպես մեծերն են ասում, ասեղ գցելու տեղ չկար: Գյուղի բոլոր երեխաները լսել էին մեր «կենդանի անկյան» մասին, հավաքվել, եկել էին տեսնելու:
***
Եվ այսպես, Սուրը երևի դեռ երկար ժամանակ խնամքով գրի կառներ իրենց «կենդանի անկյունը» ստեղծելու ամբողջ պատմությունը, եթե հաջորդ օրը անսպասելի մի դեպք չընդհատեր այն:
…Խաղաղ ու խորհրդավոր իրիկնամուտ էր: Արևը թաքնվել էր Կաղնուտի անտառի ետևը: Հանդից վերադարձող նախիրն արդեն խմել էր գետի սառնորակ ջրից, ու ճանապարհի վրա փոշու ամպ բարձրացնելով, գյուղ էր մտել:
Գետափի փարթամ կանաչների վրա պառկել էին Սուրն ու Սամը և երազկոտ հայացքները հառած գետի հայելանման ջրերին, խորասուզվել էին մտքերի մեջ: Կես ժամ էր, ինչ նրանք սպասում էին ընկերներին, բայց, չգիտես ինչու, տղաներից և ոչ մեկը դեռ չէր երևում:
Սուրը՝ ձեռքերը գլխարկին դրած, լուռ նայում էր գետի հակառակ ուղղությամբ, իսկ Սամը՝ բարալիկ ցողունը ատամների տակ ծամծմելով, մտածկոտ դիտում էր ջրերի վրա աստիճանաբար երկարող ծառերի ստվերները: Նրանցից ամեն մեկը յուրովի պատկերացնում էր իրենց տունը, հարազատներին: Կարոտախառն ինչ-որ հաճելի զգացում էր համակել նրանց մատաղ սրտերը: Սամն արդեն մի նամակ էր ուղարկել մայրիկին, ուր նկարագրել է, թե ինչպես են անցնում օրերը գյուղում, և ամենագլխավորը, որ իրենք մենակ չեն: Նրանք հիմա այնպիսի ընկերներ ունեն, որոնց նմանը գուցե աշխարհում չգտնվի, և թե որքան անհետաքրքիր ու ձանձրալի կանցնեին օրերը, եթե իրենք մտերմացած չլինեին նրանց հետ: Սամը նամակում չէր մոռացել պատմել գյուղից ներքև գտնվող այն խորհրդավոր քարանձավի մասին, որի անունն իրենք «Հառաչանքի քարայր» էին դրել ու թե ինչ հետաքրքիր ու տխուր պատմության հետ է կապված այդ անունը: Եվ վերջապես այն, որ վերջերս իրենք որոշել են մի հետաքրքիր արշավ կազմակերպել «Հառաչանքի քարայրում» եղած խորհրդավոր գաղտնիքները հայտնաբերելու համար: Ճիշտ է, այս բոլորով հանդերձ, նամակն այնքան էլ կարճ չէր ստացվել (խոսքը մեր մեջ, ընդամենը մի ամբողջ աշակերտական տետր), բայց, այնուամենայնիվ, այնքան հետաքրքիր նորություններ էր հայտնել մայրիկին, որ նա հիմա մեծ հաճույքով կարդացած կլինի այն:
Այս մտքերով էր տարված Սամը, երբ հանկարծ Սուրն արմունկով հրեց նրան ու խզված ձայնով ասաց.
– Նայի՛ր, Սամ… Այս ի՞նչ նավակ է լողալով գալիս։
Սամը, նավակի անունը լսելով, տեղից վեր թռավ ու նայեց հոսանքի հակառակ ուղղությամբ:
Հեռվից, գետի մեջտեղով, հանդարտորեն դեպի ցած էր լողում ձկնորսական մի նավակ: Նավակի Կողերից կախ ընկած փայտե թիակներն աննպատակ ճոճվում էին գետի վրա։
Սամի աչքերը փայլեցին:
– Սո՛ւր, տեսնո՞ւմ ես, թե ինչպես են թիակները քարշ գալիս նավակի հետ։
– Ըհը… տեսնում եմ:
– Իսկ գիտե՞ս, թե ինչ է նշանակում դա:
– Ինչ պետք է նշանակի: Երևի տերը պառկած հանգստանում է: Ի՛նչ կա որ…
– Բանն էլ այն է, որ չի հանգստանում: Եթե թիակները աննպատակ քարշ են գալիս, դա նշանակում է, որ նավակում մարդ չկա:
– Դու էլ բան ասացիր: Գուցե տերը քնել է նավակի հատակին, իսկ մենք չենք տեսնում: Նայիր, նավակում կարծես մի բան է երևում:
Սամը վեր ցցեց կճատ քիթը և աչքերը ճպճպացրեց: Սուրը ճիշտ էր ասում: Նավակի մեջ ինչ-որ բան էր սևին տալիս:
Մինչև մեր երկու հերոսները կորոշեին, թե ինչ էր դա, նավակը քիչ մնաց անցներ նրանց մոտով: Հարմար առիթը ձեռքից բաց չթողնելու համար Սամն արագ հանեց շորերը և փորի վրա անճոռնի չլմփաց ջրի մեջ: Նույնն արեց և Սուրը:
Տղաները լողալով մոտեցան նավակին և, կառչելով նրանից, զգույշ մեջը նայեցին:
Նավակում մարդ չկար: Բայց այ քեզ տարօրինակ բա՜ն… Նավակի առաջամասում գտնվող նստարանի վրա տղամարդու շորեր կային և մի զույգ կոշիկ, իսկ ետևի նստարանին՝ ձեռագիր էջերից կազմված մի ստվար թղթապանակ:
Տղաները տարակուսանքով իրար նայեցին:
Քիչ անց գետափին հայտնվեցին Թլոն, Սահակը ու էլի մի տղա: Անծանոթ նավակն ու նրանից կառչած Սուրին ու Սամին տեսնելով, նրանք գորտերի նման, իրար ետևից չլմփացին ջրի մեջ:
Երբ նավակը ափ հասցվեց ու կապվեց առաջին իսկ պատահած ծառից բոլորի ուշադրությունը գրավեց նրա մեջ գտնվող խորհրդավոր հագուստը, որոնք չգիտես ինչպես էին փախել իրենց տիրոջից:
– Տղաներ, ի՞նչ եք կարծում… Ո՞ւմը կլինեն այս շորերը, – հարցրեց Սուրը, ձեռքը երկարելով դեպի նավակը:
– Ձեռք չտաս, – վրա պրծավ Սամը, – ո՞վ գիտի, ինչ կարող է պատահած լինել: Երևի մի մարդասպան-ավազակ դատաստան է տեսել այս շորերի տիրոջ հետ և հետո ծլկել… էսպիսի դեպքում ոչ մի բան ձեռք տալ չի կարելի:
– Ասենք թե ձեռք տվեց, ի՞նչ կլինի որ… – հայացքը շորերից չկտրելով՝ հարցրեց Սահակը:
– Էլ ինչ պիտի լինի: Ձեռք կտա ու մարդասպանի հետքը դրանով կկորցնի: Իսկ հետախույզ շներն էլ կհոտոտեն, կհոտոտեն ու հանցագործի փոխարեն կբռնեն նրան, ով նրանից հետո ձեռք է տվել այդ իրերին: Ա՛յ, հենց, օրինակի համար, Սուրին: Չէ՛, տղերք ինչ ուզում եք ասեք, էստեղ մի բան կա… Ավելի լավ է ոչ մի բանի ձեռք չտանք: Մի քանիսը թող մնան նավակն ու շորերը հսկելու, իսկ մյուսները վազ տան միլիցիայի ետևից, – եզրափակեց Սամը և սկսեց արագ հագնվել:
Մյուսներն էլ հետևեցին նրա օրինակին:
Եվ անշուշտ մի քանի րոպե հետո, ինչպես ասում են, ոչնչից մեծ աղմուկ կստացվեր, եթե Թլոն չկանգնեցներ նրանց:
– Իզուր բան է, տղե՛րք: Գործը էնպես է ստացվել, որ էդ հետախույզ շներն էլ չեն կարող գտնել: Այ, ես լսել եմ, որ հանցագործները դիտմամբ ջրերի միջով են փախչում, որ իրենց հոտը շները չառնեն: Իսկ էս շորերը ես ինչ գիտեմ, թե որտեղից են մեզ մոտ հասել:
– Թլոն ճիշտ է ասում, Սա՛մ, – հաստատեց Սուրը, – ես էլ եմ լսել, որ շները ջրի մեջ հետքերը չեն կարողանում գտնել: Կամ գուցե բոլորովին էլ այն չի պատահել, ինչ մենք ենք կարծում: Ճիշտ չե՞մ ասում, տղաներ…
– Դե իհարկե, ի՜նչ սպանություն, ի՜նչ բան… Երևի տերը քնով է ընկել ու նավակն էլ լավ չկապելու պատճառով, ջուրը քշել բերել է էստեղ, – ավելացրեց անծանոթ տղան, որը, ինչպես հետո պարզվեց, վերևի գյուղումն էր ապրում:
– Գիտեք ինչ, տղաներ, – գյուտ արածի նման բացականչեց Սուրը, – ավելի լավ է, եկեք շորերի գրպանները ստուգենք: Գուցե մի որևէ փաստաթուղթ գտնենք, որից կիմացվի, թե ով է այս նավակի տերը: Իսկ հետո ամեն ինչ հեշտ կլինի պարզել: Ինչի՞ ես լռում, Սամ…
– Դե լավ: Որ էդպես է, մի քիչ հեռու քաշվեք, – համաձայնեց Սամը, ապա թաց ձեռքերը մայկայի փեշով սրբելուց հետո նավակի նստարանի վրայից զգույշ վերցրեց մոխրագույն պիջակը և սկսեց ուշադրությամբ ծոցագրպանները պրպտել:
– Հը, ի՜նչ կա, – հարցրեց Թլոն, որ անհամբերությունից քիչ էր մնում պայթի:
– Դատարկ է, – ցածրաձայն ասաց Սամը և ձեռքը մյուս գրպանը տարավ: Հանկարծ նրա դեմքը պայծառացավ: Եվ ահա բոլորի ներկայությամբ նա դուրս քաշեց դարչնագույն մի փոքրիկ գրքույկ: Գրքույկի վրա ոսկեգույն տառերով գրված էր՝ «Գիտությունների ակադեմիայի անդամ»:
Տղաները հետաքրքրությունից վառված իսկույն հավաքվեցին Սամի գլխին ու սկսեցին հրմշտել իրար: Սամը հանդիսավոր ձևով բաց արեց դարչնագույն գրքույկը ու քթի տակ ինչ-որ բառեր մռթմռթալուց հետո հանկարծ, բոլորի համար անսպասելի, դուրս նետվեց խռնված տղաների միջից և պոռթկացող քրքիջով սկսեց խենթի նման թավալ տալ խոտերի վրա:
– Ուռա՜… Արտեմ Նիկոլաևիչի նավակն է… Ուռա՜… Արտեմ Նիկոլաևիչն այստեղ է:
Երբ հարևան գյուղից եկած տղան նայեց դարչնագույն գրքույկի մեջ փակցված մորուքավոր ծերունու լուսանկարին, ուրախ բացականչեց,
– Վա՜յ… Սա մեր գյուղում է ապրում: Ծուռտիկ Սեդրակենց տնվորն է: Վերջերս է մեզ մոտ ամառանոց եկել: Դե՛, իհարկե, սրանք էլ նրա շորերն են:
Իսկ այդ միջոցին, վերևի գյուղում, գետի կանաչածածկ ափով, հուսահատ դեսդեն էր վազվզում կիսամերկ մի ծերունի՝ պենսնեն քթին: Խոտերի մեջ ընկած չորացած ճյուղերի կտորտանքն ու փշածածկ կարճլիկ թփերը շարունակ ծակծկում էին նրա բոբիկ ոտքերը և պատկառելի ծերունին ծիծաղելի շարժումներով ցատկոտում էր այս ու այն կողմ ու շփոթված նայում վերևի կամրջին, թե մարդ չի՞ երևում, արդյոք:
Այդ ծերունին, իհարկե, Արտեմ Նիկոլաևիչն էր:
