Սովորում ենք ասել «չի’ կարելի»

Մեկ տարեկանը հանդիսանում է այն լավագույն տարիքը, երբ երեխային կարելի է բացատրել և սովորեցնել «չի կարելի» բառի իմաստը և կարևորությունը: Մի կողմից, այս տարիքում երեխաները դառնում են այնքան ակտիվ և ինքնուրույն, որ ծնողներն երեխայի վարքագծում շտկումներ իրականացնելու համար սկսում են կիրառել տարբեր արգելական արտահայտություններ, մյուս կողմից էլ, մեկամյա երեխան ի վիճակի է հասկանալ այդ բառերի իմաստն ու ճիշտ արձագանքել դրանց: Սակայն հաճախ, ծնողների սխալները հանգեցնում են նրան, որ երեխաները սկսում են ընդհանրապես չարձագանքել խոսքային արգելքներին՝ շարունակելով անել ծնողների կողմից արգելված գործողությունները:
Ստորև կներկայացվեն ծնողների կողմից թույլտրվող հիմնական սխալներն ու կքննարկվեն, թե ինչպե՞ս, ե՞րբ և ինչպիսի՞ իրավիճակներում է նախընտրելի «չի կարելի» բառի կիրառումը:

Սխալ № 1. Չափից ավելի «չի կարելի»

«Չի կարելի» կռվել, գոռալ, ուրիշների խաղալիքները խլել, տանը վազվզել, մոտենալ ջեռոցին, հարդուկին, բացել ու քանդել սառնարանը, պահարանը, կոտրել իրերն ու խաղալիքները, ձեռքերով մտնել սեփական և ուրիշի ապուրի մեջ, վերցնել մկրատը, դանակը և հայրիկի գործիքները, թափթփել, մատիկներով փորփրել հացն ու սնունդը թափել հատակին, ձեռքերը սեփական հագուստով մաքրել և այսպես շարունակ… Սա ընդամենը «չի կարելի»-ների մի փոքր մասն է, որոնք միջինում բոլոր ծնողներն էլ օրվա ընթացքում գոնե մեկ անգամ ասում են իրենց փոքրիկներին: Արդյունքում, երեխայի փոքր գլխում մի հարց է ծագում. «Այդ դեպքում ի՞նչն է կարելի»: Այդ ժամանակ երեխայի մոտ գլուխ է բարձրացնում խռովությունը, հատկապես այն դեպքում, երբ ծնողներն անում են մեծամասամբ այն ամենն ինչն արգելում են փոքրիկին:
Արգելքների առատությունն այն հիմնական պատճառն է, որի արդյուքնում երեխան դադարում է արձագանքել «չի կարելի» և «ոչ» բառերին: Երբեմն էլ լինում է նաև հակառակը, սակայն այս դեպքում, ըստ հոգեբանի, դառնալով ծնողների համար խելացի և լսող երեխա՝ փոքրիկը կորցնում է լիարժեք զարգացման հնարավորությունը, ինքնավստահությունը և սեփական որոշումներ կայացնելու հնարավորությունը:
Ինքներդ կարող եք նկատել, որ վերոնշյալ գործողություններից շատերի մեջ ոչ մի իրական վտանգ չկա, պարզապես մանկական խաղերն ու նրա հետազոտությունները բավականին մեծ անհանգստություն են պատճառում ծնողներին: Ինչու՞ չթույլատրել երեխային բաց անել պահարանն ու այնտեղից դուրս բերել սրբիչը, չէ որ այդքան էլ դժվար չէ հետո դրանք կրկին իրար վրա դասավորելը: Ինչու՞ թույլ չտալ երեխային ծնողների ճաշամանից դուրս բերել այն համեղ կտորները, որոնք անվերջ փոքրիկին աչքով են անում: Ախր նա շատ է ցանկանում փորձել մեծերի այդքան ցանկալի ուտելիքից: Իսկ որոշ հետաքրքրող պարագաներ ավելի լավ է հեռացնել մանկական հետաքրքրասեր աչուկներից. օրինակ՝ թաքցնել սուր և ծակող իրերը, էլեկտրական սարքավորումները, կոտրվող և թանկարժեք իրերն ու այդպես շարունակ:
Այսպես «չի կարելի» խոսքը Դուք ավելի քիչ կսկսեք կիրառել: Դուք անգամ կարող եք նվազեցնել արգելքների ցուցակը և այդ ժամանակ հազվադեպ, միայն ծայրահեղ բարդ և վտանգավոր իրավիճակներում հնչող «չի կարելին» երեխայի համար նշանակալից իմաստ կստանա: Եթե երեխան երկու տարեկան է, ապա խիստ արգելքների քանակը ևս երկուսը պետք է լինեն: Հենց այդ քանակությամբ «չի կարելիներ» Ձեր փոքրիկը կկարողանա հիշել և իրականացնել, իսկ մինչ մեկ տարեկանը՝ երեխան ընդհանրապես ունակ չէ ընդունել, հասկանալ այն:

Սխալ № 2. Արգելքներն առանց պատճառաբանության

Տիպիկ իրավիճակ. հայրիկը խստորեն ասում է «չի կարելի», մայրիկը մատ է թափ տալիս, ասելով՝ «այ-այ-այ», փոքրիկը դադարում է չարաճճիություն անել, սակայն հենց ծնողները շրջվում են կամ դուրս գալիս սենյակից` փոքրիկը հանգիստ ձևով վերադառնում է ծնողների կողմից արգելված գործունեությանը: Նա հասկանում է, որ ծնողներին դուրեկան չէ այն, ինչ նա անում է, սակայն չի կարողանում հասկանալ, թե հատկապես ինչու՞ նա պետք է դա չանի: Արգելելու լավագույն միջոցը հանդիսանում է այն, որ ծնողները պետք է բացատրեն և ցույց տան, թե ինչու չի կարելի, ընդ որում բացատրել և ցույց տալ պետք է վաղ տարիքից, այն էլ երեխայի համար հասկանալի լեզվով և տերմիններով, ինչպես նաև հիմնվելով երեխայի փորձի վրա: Եթե երեխային լավ ծանոթ է «վավա» բառը, քանի որ ընկնելու դեպքում հաճախ եք նրա մոտ այդ բառն օգտագործում, ապա ավելի լավ է բացատրել նրան ասելով՝ «չի կարելի, քանի որ կարող է վավա լինել»: Կարող եք նաև բացատրելուն զուգահեռ ցույց տալ այն, ինչն ասում եք: Օրինակ, փոքրիկին` ով անդադար ցանկանում է խաղալ հարդուկով՝ կարող եք թույլ տալ, որպեսզի նա կպնի հարդուկին այն ժամանակ, երբ դեռ այն տհաճ տաք է, սակայն չի այրում: Նա կդադարի դիպչել հարդուկին, քանի որ նրա հիշողության մեջ միշտ կմնա հարդուկի տհաճ տաքությունը:

Սխալ № 3. Անհետևողական արգելքներ

«Թող հարդուկով խաղա այնքան ժամանակ մինչ այն սառն է, սակայն հենց սկսեն հարդուկել, ապա կարգելեմ նրան»,- մտածում է հայրիկը: «Փոքրիկն այնպես է լաց լինում, որ սիրտս ճմլվում է, անպայման պետք է նրան թույլ տալ անել այն, ինչ նա ցանկանում է»,- խղճում է մայրիկը: «Թող ծնողներն ասեն չի կարելի, իսկ տատիկի մոտ դա կարելի կլինի»,- մտածում է «բարի» տատիկը: «Եթե այսօր չի կարելի, իսկ վաղը կարելի է, եթե սովորաբար չի կարելի, իսկ լացելու դեպքում կարելի է, եթե մայրիկի և հայրիկի մոտ չի կարելի, իսկ տատիկի մոտ կարելի է, նշանակում է՝ միշտ էլ կարելի է»- մոտավորապես հենց այսպես է փոքրիկը մտածում՝ հանդիպելով ծնողների անհետևողական գործունեություններին: Այսպիսով, արգելել հարկավոր է ԲՈԼՈՐԻՆ և ՄԻՇՏ, և անգամ փոքրիկի արցունքներին ի հակառակ, քանի որ դա լավագույն միջոցն է, որպեսզի երեխան հասկանա, որ «չի կարելի»-ն նշանակում է «չի կարելի» և ոչ թե «կարելի է, եթե համառես»:

Սխալ № 4. Արգելքն առանց այլընտրանքային տարբերակի

Որպեսզի երեխան չհուսահատվի արգելքի պատճառով, ավելի լավ է նրան առաջարկել արժանի փոխարինում: Ուշադրության շեղում կարելի է կատարել նոր խաղալիքով, հետաքրքիր առաջադրանքով կամ զբաղմունքով, կամ պարզապես մի սենյակից մյուսին անցնելով:
Կարելի է նաև երեխայի համար ստեղծել մեծերի իրերի նմանակներն ու նրան բացատրել, որ «սա հայրիկինն է, սա՝ մայրիկինը, իսկ սա՝ քոնը»: Օրինակ, այն փոքրիկի համար, ով հետաքրքրվում է խոհանոցային ջեռոցով և թավաներով, կարելի է գնել զարգացնող խաղալինքեր՝ խոհանոցային պարագաներ, իսկ այն փոքրիկի համար, ով անդադար ցանկանում է օգնել հայրիկին, կարելի է գնել պլաստմասե գործիքներ՝ պտուտակահան, հարթաշուրթ, մուրճիկ և այլն: Այսպես, իր սեփական գործիքներն ունենալու շնորհիվ փոքրիկների հետաքրքրությունը ծնողների կողմից օգտագործվող գործիքների նկատմամբ կնվազի: Վերոնշյալ մեթոդներով «չի կարելիների» քանակը նվազեցնելով և բոլոր իրավիճակների համար դարձնելով պարտադիր, բացատրելով փոքրիկին արգելքների պատճառները և այլընտրանքային տարբերակներ մտածելով, համառության և անկարելին կատարելու փոքրիկների ցանկության փոխարեն կհանդիպեք հասկացվածության և հնազանդության:

Պատրաստեց` Նարին Մուրադյանը
(«Այբ Բեն Գիմ» զարգացման ակումբի
էրգոթերապիստ, հատուկ հոգեբան)

Սիրելի այցելու, եթե դու այլևս ՓՈՔՐԻԿ չես, այլ ՊԱՏԱՆԻ, եթե արդեն քո հետաքրքրությունների շրջանակն ընդլայնվել է և դու ուզում ես տարիքիդ համապատասխան հետաքրքիր հոդվածներ կարդալ, ապա «Պատանի եմ» կայքը հենց այն հարթակն է, որը կհագեցնի քո հետաքրքրասիրությունները։ Այստեղ դու կարող ես նաև ինքդ լինել հեղինակ, ունենալ ու վարել քո բլոգային էջը։ Միացի՛ր պատանիների թիմին։ Դարձի՛ր «Պատանի եմ» կայքի մի մասնիկը։