Սովորում ենք ասել «չի’ կարելի»

Մեկ տարեկանը հանդիսանում է այն լավագույն տարիքը, երբ երեխային կարելի է բացատրել և սովորեցնել «չի կարելի» բառի իմաստը և կարևորությունը: Մի կողմից, այս տարիքում երեխաները դառնում են այնքան ակտիվ և ինքնուրույն, որ ծնողներն երեխայի վարքագծում շտկումներ իրականացնելու համար սկսում են կիրառել տարբեր արգելական արտահայտություններ, մյուս կողմից էլ, մեկամյա երեխան ի վիճակի է հասկանալ այդ բառերի իմաստն ու ճիշտ արձագանքել դրանց: Սակայն հաճախ, ծնողների սխալները հանգեցնում են նրան, որ երեխաները սկսում են ընդհանրապես չարձագանքել խոսքային արգելքներին՝ շարունակելով անել ծնողների կողմից արգելված գործողությունները:
Ստորև կներկայացվեն ծնողների կողմից թույլտրվող հիմնական սխալներն ու կքննարկվեն, թե ինչպե՞ս, ե՞րբ և ինչպիսի՞ իրավիճակներում է նախընտրելի «չի կարելի» բառի կիրառումը:

Սխալ № 1. Չափից ավելի «չի կարելի»

«Չի կարելի» կռվել, գոռալ, ուրիշների խաղալիքները խլել, տանը վազվզել, մոտենալ ջեռոցին, հարդուկին, բացել ու քանդել սառնարանը, պահարանը, կոտրել իրերն ու խաղալիքները, ձեռքերով մտնել սեփական և ուրիշի ապուրի մեջ, վերցնել մկրատը, դանակը և հայրիկի գործիքները, թափթփել, մատիկներով փորփրել հացն ու սնունդը թափել հատակին, ձեռքերը սեփական հագուստով մաքրել և այսպես շարունակ… Սա ընդամենը «չի կարելի»-ների մի փոքր մասն է, որոնք միջինում բոլոր ծնողներն էլ օրվա ընթացքում գոնե մեկ անգամ ասում են իրենց փոքրիկներին: Արդյունքում, երեխայի փոքր գլխում մի հարց է ծագում. «Այդ դեպքում ի՞նչն է կարելի»: Այդ ժամանակ երեխայի մոտ գլուխ է բարձրացնում խռովությունը, հատկապես այն դեպքում, երբ ծնողներն անում են մեծամասամբ այն ամենն ինչն արգելում են փոքրիկին:
Արգելքների առատությունն այն հիմնական պատճառն է, որի արդյուքնում երեխան դադարում է արձագանքել «չի կարելի» և «ոչ» բառերին: Երբեմն էլ լինում է նաև հակառակը, սակայն այս դեպքում, ըստ հոգեբանի, դառնալով ծնողների համար խելացի և լսող երեխա՝ փոքրիկը կորցնում է լիարժեք զարգացման հնարավորությունը, ինքնավստահությունը և սեփական որոշումներ կայացնելու հնարավորությունը:
Ինքներդ կարող եք նկատել, որ վերոնշյալ գործողություններից շատերի մեջ ոչ մի իրական վտանգ չկա, պարզապես մանկական խաղերն ու նրա հետազոտությունները բավականին մեծ անհանգստություն են պատճառում ծնողներին: Ինչու՞ չթույլատրել երեխային բաց անել պահարանն ու այնտեղից դուրս բերել սրբիչը, չէ որ այդքան էլ դժվար չէ հետո դրանք կրկին իրար վրա դասավորելը: Ինչու՞ թույլ չտալ երեխային ծնողների ճաշամանից դուրս բերել այն համեղ կտորները, որոնք անվերջ փոքրիկին աչքով են անում: Ախր նա շատ է ցանկանում փորձել մեծերի այդքան ցանկալի ուտելիքից: Իսկ որոշ հետաքրքրող պարագաներ ավելի լավ է հեռացնել մանկական հետաքրքրասեր աչուկներից. օրինակ՝ թաքցնել սուր և ծակող իրերը, էլեկտրական սարքավորումները, կոտրվող և թանկարժեք իրերն ու այդպես շարունակ:
Այսպես «չի կարելի» խոսքը Դուք ավելի քիչ կսկսեք կիրառել: Դուք անգամ կարող եք նվազեցնել արգելքների ցուցակը և այդ ժամանակ հազվադեպ, միայն ծայրահեղ բարդ և վտանգավոր իրավիճակներում հնչող «չի կարելին» երեխայի համար նշանակալից իմաստ կստանա: Եթե երեխան երկու տարեկան է, ապա խիստ արգելքների քանակը ևս երկուսը պետք է լինեն: Հենց այդ քանակությամբ «չի կարելիներ» Ձեր փոքրիկը կկարողանա հիշել և իրականացնել, իսկ մինչ մեկ տարեկանը՝ երեխան ընդհանրապես ունակ չէ ընդունել, հասկանալ այն:

Սխալ № 2. Արգելքներն առանց պատճառաբանության

Տիպիկ իրավիճակ. հայրիկը խստորեն ասում է «չի կարելի», մայրիկը մատ է թափ տալիս, ասելով՝ «այ-այ-այ», փոքրիկը դադարում է չարաճճիություն անել, սակայն հենց ծնողները շրջվում են կամ դուրս գալիս սենյակից` փոքրիկը հանգիստ ձևով վերադառնում է ծնողների կողմից արգելված գործունեությանը: Նա հասկանում է, որ ծնողներին դուրեկան չէ այն, ինչ նա անում է, սակայն չի կարողանում հասկանալ, թե հատկապես ինչու՞ նա պետք է դա չանի: Արգելելու լավագույն միջոցը հանդիսանում է այն, որ ծնողները պետք է բացատրեն և ցույց տան, թե ինչու չի կարելի, ընդ որում բացատրել և ցույց տալ պետք է վաղ տարիքից, այն էլ երեխայի համար հասկանալի լեզվով և տերմիններով, ինչպես նաև հիմնվելով երեխայի փորձի վրա: Եթե երեխային լավ ծանոթ է «վավա» բառը, քանի որ ընկնելու դեպքում հաճախ եք նրա մոտ այդ բառն օգտագործում, ապա ավելի լավ է բացատրել նրան ասելով՝ «չի կարելի, քանի որ կարող է վավա լինել»: Կարող եք նաև բացատրելուն զուգահեռ ցույց տալ այն, ինչն ասում եք: Օրինակ, փոքրիկին` ով անդադար ցանկանում է խաղալ հարդուկով՝ կարող եք թույլ տալ, որպեսզի նա կպնի հարդուկին այն ժամանակ, երբ դեռ այն տհաճ տաք է, սակայն չի այրում: Նա կդադարի դիպչել հարդուկին, քանի որ նրա հիշողության մեջ միշտ կմնա հարդուկի տհաճ տաքությունը:

Սխալ № 3. Անհետևողական արգելքներ

«Թող հարդուկով խաղա այնքան ժամանակ մինչ այն սառն է, սակայն հենց սկսեն հարդուկել, ապա կարգելեմ նրան»,- մտածում է հայրիկը: «Փոքրիկն այնպես է լաց լինում, որ սիրտս ճմլվում է, անպայման պետք է նրան թույլ տալ անել այն, ինչ նա ցանկանում է»,- խղճում է մայրիկը: «Թող ծնողներն ասեն չի կարելի, իսկ տատիկի մոտ դա կարելի կլինի»,- մտածում է «բարի» տատիկը: «Եթե այսօր չի կարելի, իսկ վաղը կարելի է, եթե սովորաբար չի կարելի, իսկ լացելու դեպքում կարելի է, եթե մայրիկի և հայրիկի մոտ չի կարելի, իսկ տատիկի մոտ կարելի է, նշանակում է՝ միշտ էլ կարելի է»- մոտավորապես հենց այսպես է փոքրիկը մտածում՝ հանդիպելով ծնողների անհետևողական գործունեություններին: Այսպիսով, արգելել հարկավոր է ԲՈԼՈՐԻՆ և ՄԻՇՏ, և անգամ փոքրիկի արցունքներին ի հակառակ, քանի որ դա լավագույն միջոցն է, որպեսզի երեխան հասկանա, որ «չի կարելի»-ն նշանակում է «չի կարելի» և ոչ թե «կարելի է, եթե համառես»:

Սխալ № 4. Արգելքն առանց այլընտրանքային տարբերակի

Որպեսզի երեխան չհուսահատվի արգելքի պատճառով, ավելի լավ է նրան առաջարկել արժանի փոխարինում: Ուշադրության շեղում կարելի է կատարել նոր խաղալիքով, հետաքրքիր առաջադրանքով կամ զբաղմունքով, կամ պարզապես մի սենյակից մյուսին անցնելով:
Կարելի է նաև երեխայի համար ստեղծել մեծերի իրերի նմանակներն ու նրան բացատրել, որ «սա հայրիկինն է, սա՝ մայրիկինը, իսկ սա՝ քոնը»: Օրինակ, այն փոքրիկի համար, ով հետաքրքրվում է խոհանոցային ջեռոցով և թավաներով, կարելի է գնել զարգացնող խաղալինքեր՝ խոհանոցային պարագաներ, իսկ այն փոքրիկի համար, ով անդադար ցանկանում է օգնել հայրիկին, կարելի է գնել պլաստմասե գործիքներ՝ պտուտակահան, հարթաշուրթ, մուրճիկ և այլն: Այսպես, իր սեփական գործիքներն ունենալու շնորհիվ փոքրիկների հետաքրքրությունը ծնողների կողմից օգտագործվող գործիքների նկատմամբ կնվազի: Վերոնշյալ մեթոդներով «չի կարելիների» քանակը նվազեցնելով և բոլոր իրավիճակների համար դարձնելով պարտադիր, բացատրելով փոքրիկին արգելքների պատճառները և այլընտրանքային տարբերակներ մտածելով, համառության և անկարելին կատարելու փոքրիկների ցանկության փոխարեն կհանդիպեք հասկացվածության և հնազանդության:

Պատրաստեց` Նարին Մուրադյանը
(«Այբ Բեն Գիմ» զարգացման ակումբի
էրգոթերապիստ, հատուկ հոգեբան)