Փոքրիկ երեխաները, բոլորիս հայտնի է, երբեմն բավականին շատ են լացում: Նրանք դեռևս որևէ մեկին չեն ճանաչում, սակայն լսում, տեսնում ու ձեռք են տալիս իրենց մայրիկներին և հանգստանում: Այս ամենը հենց կատարվում է զգայարանների միջոցով: Նախ հասկանանք, թե ինչ է Զգայական ինտեգրացիան:
Զգայական ինտեգրացիան մի գործընթաց է, որի ժամանակ մարդու նյարդային համակարգը բոլոր զգայարանների միջոցով ինֆորմացիա է ստանում, այնուհետև կարգավորում, պահպանում և մշակում է դրանք այնպես, որ հնարավոր լինի կիրառել մեկ այլ նպատակաուղղված գործունեության մեջ: Մենք ունենք 7 զգայարան, որոնցից յուրաքանչյուրի շնորհիվ էլ հենց գլխուղեղն արտաքին միջավայրից ստանում է այդ ինֆորմացիան: Այդ զգայարաններն են.
1) Տեսողական
2) Լսողական
3) Համի
4) Հոտի
5) Պրոպրիոցեպտիվ (որի ժամանակ գլխուղեղը մկանների, ջլերի և հոդերի միջոցով ինֆորմացիա է ստանում տարածության մեջ մարմնի դիրքի, քաշի, ճնշման, շարժումների և փոփոխման մասին),
6) Վեստիբուլյար (կենտրոնը տեղակայված է ներքին ականջում և ինֆորմացիա է ստանում հավասարակշռության, գրավիտացիայի փոփոխման, տարածության մեջ մարմնի տեղաշարժման մասին),
7) Շոշափական կամ տակտիլ ( հպում):
Այս զգայարանների մասին, հավանաբար, շատ ենք լսել, բայց պետք է հիշել, որ
զգայական ազդակների մշակման գործընթացի խանգարման հետևանքով խնդիրներ են ի հայտ գալիս երեխայի շարժողական համակարգի և ճանաչողության զարգացման գործընթացում, ինչպես նաև վարքային դրսևորումներում: Զգայական ինտեգրացիոն թերապիայի գլխավոր նպատակը հանդիսանում է ամրապնդել, կարգավորել և զարգացնել կենտրոնական նյարդային համակարգի կողմից տեղի ունեցող զգայական ազդակների ձեռքբերման և մշակման գործընթացը:
Մի փոքր խոսենք կարևորագույն զգայություններից մեկի՝ շոշափման մասին: Սրա միջոցով է, որ մենք ինֆորմացիա ենք ստանում արտաքին միջավայրից: Մեր մաշկում տեղակայված են զգայական ռեցեպտորներ, այսինքն՝ շոշափական ռեցեպտորների կողմից ստացված ինֆորմացիան համապատասխան նյարդային «լարերի» միջոցով հասնում է գլխուղեղ, որտեղ այդ ազդակները ճանաչվում, մշակվում և դասակարգվում են: Եվ այդ ամենը տեղի է ունենում ընդամենը կես վայրկյանի ընթացքում` գրեթե ակնթարթորեն: Շոշափական գրգիռներն ընկալվում են մարմնի ամբողջ մակերեսով:
Շոշափական զգայությունները մարդու կյանքի կարևոր մասն են կազմում: Նրանց ճիշտ ընկալումը հանդիսանում է զգայական ինտեգրացիայի զարգացման կարևորագույն նախապայմանը: Երկու հարազատ մարդիկ հանդիպեցին, գրկախառնվեցին, և նրանց հաճելի է: Մայրը շոյեց երեխայի գլուխը՝ նա հանգստացավ: Ձեռքդ հայտնվեց ինչ-որ տաք բանի վրա, և ուղեղը միանգամից հրահանգեց՝ արագությամբ հեռացնել ձեռքն այդտեղից:
Ճիշտ (համապատասխան) շոշափական ընկալումն անհրաժեշտ է լիարժեք կյանքի համար:
Երբ հպման զգացողությունը չի համապատասխանում ստացված գրգիռներին (ինչպես օրինակ` դուք մեղմորեն գրկել եք երեխային (չափահասին), իսկ նրա համար դա, կարծես, ուժեղ ճնշում լինի), այդ դեպքում ի հայտ են գալիս հպման ռեակցիայի ընկալման խանգարումներ (երեխան սկսում է փախչել իր համար ամուր սեղմումից, գրկախառնումից):
Երեխայի մոտ շոշափական զգացողությունները սկսում են դրսևորվել դեռևս ներարգանդային զարգացման շրջանից, իսկ ծննդից հետո այն դառնում է առաջնային: Նորածնության շրջանում շոշափումը դոմինանտ զգացողություն է: Հիմնականում, երեխաների մեծամասնության մոտ շոշափական զգացողությունների ընկալման և համապատասխան արձագանքի մշակման գործընթացի զարգացումը բնականոն ընթացքով է տեղի ունենում, սակայն նկատվում են նաև այնպիսի զարգացման խանգարումներ, ինչպիսիք են.
• Երեխան զգում է այն, ինչ մեզնից շատերը չեն էլ նկատում: Սա հպման նկատմամբ գերզգայունակությունն է: Պատկերացրեք միայն` երեխան զգում է այն, ինչ նրա շրջապատողներից շատերը չեն զգում: Նա չի էլ կարողանում բացատրել, քանի որ բոլորի նման «տակտիլ զգացողությունների փորձառություն» չունի: Դա շատ անհատական զգացողություն է: Մեկի համար կարող է տհաճ լինել որոշակի մատերիալը, մյուսի համար՝ ճնշումը մաշկի վրա, իսկ երրորդի համար անտանելի մեծ թվով մարդկանց բավականին մոտ լինելը: Ինչ-որ մեկը կարող է չսիրել գլուխը լվանալը, կամ գլխարկ դնելը, կամ էլ հրաժարվել որոշակի սննդամթերքից: Գերզգայունակությունը կարող է ունենալ տարբեր աստիճաններ. այն կարող է ազդել մարմնի մի փոքրիկ հատվածի կամ էլ ողջ մարմնի վրա:
• Լինում են նաև դեպքեր, երբ երեխան չի զգում այն, ինչ զգում են մյուսները: Սա էլ ցածր տակտիլ զգայունակությունն է: Նման դեպքում կարող եք շոյել երեխային, իսկ նա չնկատի: Ամուր գրկել, իսկ երեխան ավելի ու ավելի ամուր է ցանկանում, որ իրեն գրկեն: Ցածր տակտիլ զգայունակություն ունեցող երեխաներն անդադար փնտրում են այն, նրանք պարզապես կենտրոնացած են լրացուցիչ տակտիլ զգացողություններ գտնելու վրա: Քանի որ «նյարդային լարերով» ազդակները վատ են փոխանցվում, երեխային սկսում է չբավարարել տակտիլ զգացողությունները: Իսկ երբ ինչ-որ բան չի բավարարում, փորձում ենք ձեռք բերել: Այդպիսի երեխաները կարող են շոյել, հարվածել և անգամ եղունգներով ճանկռել մարմինը, հպվել տարբեր առարկաներին, տակտիլ զգացողություններ որոնել այլ մարդկանց հետ և այլն:
• Հանդիպում են նաև այնպիսի դեպքեր, երբ երեխայի մոտ նկատվում են միաժամանակ և՛ բարձր, և՛ ցածր զգայունակություն:
Ի՞նչ անել
Նման դեպքում կարևոր է ուսումնասիրել և գտնել երեխային օգնելու ռազմավարություն: Հնարավոր է հրաժարվել բրդե հագուստից և գտնել լոգանքի համար համապատասխան ջերմաստիճան, սակայն լինում են նաև այնպիսի դեպքեր, երբ անհրաժեշտ է խորությամբ ուսումնասիրել խնդիրը, գտնել մասնագետ, ով կօգնի հասկանալ իրավիճակը և մշակել ադապտացման ծրագիր:
Ամեն դեպքում պետք է լինել ուշադիր, հմուտ և համբերատար երեխայի նկատմամբ: Կարևոր է հիշել, որ նրանց քմահաճությունները կապված են զգայությունների ընկալման որոշակի մակարդակի հետ, և ոչ թե չարաճճիության, ինչպես հաճախ մենք ենք մտածում:
Պատրաստեց՝ Նարին Մուրադյանը
(«TMM-Սովորեցրու ինձ ավելին – ուսուցման
և զարգացման կենտրոն»-ի Էրգոթերապիստ)
