Ինչո՞ւ են իրար հերթափոխում ձմեռը, գարունը, ամառն ու աշունը

Ինչի՞ համար են տարվա եղանակները։
Եղանակների միմյանց հերթափոխումը բնության անվերջ ու անփոփոխ երևույթներից մեկն է։ Դրա պատճառը Արևի շուրջ Երկրի պտույտն է։
Հետագիծը, որով Երկրագունդը պտույտ է կատարվում տիեզերքում, ունի սեղմված օղի՝ էլիպսի ձև։ Արևը գտնվում է ոչ թե էլիպսի մեջտեղում, այլ նրա ֆոկուսներից (էլիպսի կենտրոնները կոչվում են ֆոկուսներ) մեկում։ Այդ պատճառով, տարվա ընթացքում Արևի հեռավորությունը Երկրից պարբերաբար փոխվում է՝ 147.1 միլիոն կմ-ից (հունվարի սկզբում) մինչև 152.1 միլիոն կմ (հուլիսի սկզբում)։ Տարվա տաք եղանակից (գարուն, ամառ) անցումը ցրտին (աշուն, ձմեռ) տեղի է ունենում ոչ այն պատճառով, որ Երկիրը մոտենում կամ հեռանում է Արևից։ Առ այսօր այդպես են մտածում մարդկանց մի մասը։ Եթե բերված թվերին նայեք, կտեսնեք, որ հուլիսին Երկրագունդն Արևից ավելի հեռու է, քան հունվար ամսին։

Բանը նրանում է, որ Երկիրը, բացի Արևի շուրջ պտտվելուց, պտտվում է նաև սեփական առանցքի շուրջ (երևակայական առանցք, որն անցնում է Հյուսիսային և Հարավային բևեռների միջով)։ Եթե Երկրագնդի առանցքը ուղիղ անկյուն կազմեր Արգակնային համակարգի հետ, մենք տարվա եղանակներ չէինք ունենա, այլ տարվա բոլոր օրերը միանման կլինեին։ Բայց այդ առանցքը Արևի նկատմամբ ունի 23°27′ անկյան շեղում։ Դրա արդյունքնում Երկիրը Արևի շուրջ պտտվում է անկյան տակ։ Այդ թեքությունը պահպանվում է ողջ տարվա ընթացքում, իսկ Երկրի առանցքը միշտ ուղղված է դեպի Բևեռային աստղը։
Այդ պատճառով, տարվա տարբեր եղանակներին Արևի ճառագայթները տարբեր կերպ են ընկնում Երկրի մակերեսի վրա։ Երբ Արևի ճառագայթները ուղիղ անկյուն են կազմում Երկրի մակերևույթի հետ, Արևը շատ ուժեղ է տաքացնում։ Իսկ եթե այդ անկյունը փոքր է, ապա Երկրի մակերեսը թույլ է տաքանում։

Արևը միշտ ուղիղ անկյուն է կազմում հասարակածի և արևադարձի հետ, այդ իսկ պատճառով այնտեղ չգիտեն, թե ինչ է ցուրտը։ Այնտեղ տարվա եղանակները միմյանց կտրուկ չեն փոխարինում, և երբեք ձյուն չի լինում այնտեղ։
Միաժամանակ տարվա մի կեսում բևեռներից մեկը գտնվում է Արևի մոտ, իսկ մյուս բևեռին Արևի ճառագայթներն ընդհանրապես չեն հասնու։ Երբ Հյուսիսային կիսագունդը Արևի կողմն է լինում, հասարակածից հյուսիս ընկած երկրներում ամառ է և օրերը երկար են, իսկ հարավում՝ ձմեռ, իսկ օրերը՝ կարճ։ Երբ Արևի ուղիղ ճառագայթներն ընկնում են Հարավային կիսագնդի վրա, այստեղ է ամառ լինում, իսկ Հյուսիսայինում՝ ձմեռ։

Տարվա մեջ ամենաերկար ու ամենակարճ օրերը կոչվում են ձմեռային և ամառային արևադարձ։ Ամառային արևադարձը հունիսի 20, 21 կամ 22-ին է, իսկ ձմեռայինը՝ դեկտեմբերի 21-ին կամ 22-ին։ Բացի այդ գույություն ունի երկու օր, երբ գիշերն ու ցերեկը իրար հավասար են։ Դա տեղի է ունենում գարնանն ու աշնանը՝ երկու արևադարձների օրերի ուղիղ մեջտեղում։ Աշնանը դա տեղի է ունենում մոտավորապես սեպտեմբերի 23-ին և կոչվում է աշնանային գիշերահավասար, իսկ գարնանը՝ մարտի 21-ին և կոչվում՝ գարնանային գիշերահավասար։

Ի դեպ

Տաք երկրներում ևս տեղի են ունենում տարվա եղանակաների փոփոխություն, պարզապես նրանք այլ բնույթ են կրում։

Հնդկաստանում ձմեռը ամենաչոր եղանակն է, երբ կենդանի աշխարհը տառապում է ջրի պակասից։ Այս ժամանակ փչում են ձմեռային մուսոնները՝ ցամաքից դեպի ծով։ Գարնանը մուսոնները փոխում են իրենց ուղղությունը և սկսում փչել ծովից դեպի ցամաք ու իրենց հետ բերում են խոնավություն և խոնավեցնում չորությամբ հագեցած հողը։ Բնությունը կենդանանում է։ Սկսվում է անձևների սեզոնը։ Իսկ անձրևներն այնտեղ այնքան հորդառատ են, որ կարծես դույլից թափվեն։

Իրարից շատ քիչ են տարբերվում տարվա եղանակները հեռավոր Հյուսիսում՝ Արկտիկայում և հեռավոր հարավում՝ Անտարկտիդայում։ Այնտեղ միշտ ձմեռ է։ Երբեք իսկական տաք եղանակ այնտեղ չի լինում։ Միայն որոշ տեղերում ձյունը մակերեսայնորեն հալչում է՝ բացելով սառած հողը։ Ձմռան և ամռան տարբերությունն այստեղ միայն լույսի քանակն է, ոչ թե ջերմության։ Գարնանն ու ամռանը Արևը երկնակամարում է լինում ամբողջ օրը, չի թեքվում դեպի հորիզոն։ Եվ չնայած որ նրա ճառագայթները լավ լուսավորում են, բայց շատ վատ են տաքացնում։ Նրանք թեք են ընկնում մակերևույթի վրա և ասես՝ սահում են։

Եվ, այնուամենայնիվ, բարձր հյուսիսային լայնություններում լինում են մեր գարունն ու ամառը հիշեցնող ինչ-որ բաներ, որոշ տեղեր նույնիսկ ծաղկում են հյուսիսային ծաղկները, իսկ հյուսիսային ծովերի ժայռոտ կղզիներում բույն են հյուսում ծովային թռչունները։

Անտարկտիդայում այդ ժամանակ ձմեռ է, սարսափելի ցրտեր ու քամիներ։ Բևեռային գիշեր է։ Ամռանն այնտեղ հայտնվում է արևը և շողում գիշեր, ցերեկ, բայց ջերմություն այդպես էլ չի տալիս։ Հարավային կիսագնդում բարձր լայնություններում կլիման ավելի խիստ է, քան հյուսիսայինում։ Ջերմաստիճանը երբեք 0-ից չի բարձրանում։