Աուտիզմով երեխաների մեծամասնությունն ագրեսիվ չեն, սակայն, հայտնվելով իրենց համար դժվարին իրավիճակում, պարզապես հիստերիայի մեջ են ընկնում: Ընդ որում՝ անում են միայն այն պարզ պատճառով, որ այլ կերպ չեն կարողանում դրսևորել դժգոհությունն իրենց համար տհաճ երևույթների հանդեպ: Երեխաները տարբեր կերպ են դրսևորում իրենց հուզական պոռթկումները (բացականչություններով, լացով, ականջները ձեռքերով փակելով, ինքն իրեն վնասելով կամ էլ ագրեսիվ վարքագիծ ցուցադրելով): Ընդ որում՝ այս երևույթը կարող է նկատվել ոչ միայն աուտիզմով երեխաների, այլ նաև մյուսների մոտ: Ուստի կարևոր է, որպեսզի ծնողը կարողանա հմտորեն շտկել ստեղծված իրավիճակը և ինչքան շուտ, այնքան ավելի լավ և՛ երեխայի, և՛ ծնողների համար: Ստորև կներկայացվեն մի քանի մեթոդներ, որոնց շնորհիվ դուք կկարողանաք ոչ միայն նվազեցնել նման երևույթների դրսևորման քանակը, այլ նաև՝ սովորեցնել երեխային ինքնակառավարման հմտություններ:

Առաջին հերթին փորձեք հասկանալ տվյալ վարքագծի դրսևորման պատճառները:
Հուզական պոռթկումները սկսվում են միայն այն ժամանակ, երբ երեխան այլևս չի կարողանում տանել այն սթրեսային իրավիճակը, որը երկար ժամանակ է, ինչ նրան ճնշում է: Հիշեք, որ նրանք հիստերիայի մեջ չեն ընկնում այն պատճառով, որ դա նրանց դուր է գալիս, այլ այն, որ ինչ-որ բան սթրեսի առաջացման պատճառ է հանդիսացել:
Սթրեսի համար հնարավոր պատճառներն են.
• Բարկություն՝ սեփական ցանկությունների բացատրման անկարողության հետևանքով: Ինքներդ պատկերացրեք, թե որքան տհաճ է, երբ երեխան ինչ-որ բան պետք է բացատրի, իսկ նա չի կարողանում արտահայտվել բառերով կամ հասկանալի նախադասություններով: Այն առաջացնում է հուսահատության զգացում և կարող է նյարդայնացնել երեխային:

• Զգայական գերծանրաբեռնում:
Աուտիզմով երեխաները կարող են նյարդայնանալ սենյակում չափից ավել խթանիչների, գրգիռների առկայությունից: Ուժեղ լույսը կամ բարձր ձայնը ստեղծում են անհարմարություն և բարկացնում նրանց: Այն կարող է անգամ առաջացնել նյարդային պոռթկումներ (որը նման է հիստերիայի, ընդ որում երեխան չի կարողանում ինքակառավարվել) կամ մեկուսացում (այս դեպքում երեխան
դադարում է արձագանքել շուրջը կատարվող երևույթներին):
• Ոչինչ չանելու ցանկություն: Երբ երեխային ստիպում են կատարել իր համար անցանկալին, նա կարող է հունից դուրս գալ:
• Վերջին միջոցը: Եթե երեխան չի հավատում, որ իր ցանկությանը կարող է հասնել խոսքի կամ հաղորդակցման այլընտրանքային միջոցներով, ապա նա կարող է դրսևորել բացասական վարքագիծ, հուսալով, որ դա հասկացված լինելու միակ միջոցն է:

Երեխայի համար տանը հարմարավետ միջավայր ստեղծեք
Քանի որ հուզական պոռթկումները տեղի են ունենում սթրեսի արդյունքում, ապա տանը ստեղծված հարմարավետ միջավայրը կնվազեցնի դրանց առաջացման հավանականությունը:
• Երեխայի մոտ ստաբիլության զգացողության համար, հետևեք նախօրոք կազմված օրակարգին: Եթե այն մատուցվի նկարների միջոցով, երեխայի համար ավելի հեշտ կլինի ընկալել այն:
• Եթե օրակարգում փոփոխություններ պետք է լինեն, ապա նախօրոք նախապատրաստեք դրան: Բացատրեք, թե ինչու՞ տեղի ունեցան այդ փոփոխությունները: Այդպես երեխան կիմանա, թե ինչ է սպասվում իրեն և կընդունի տեղի ունեցող փոփոխությունները:
• Հնարավորության դեպքում խոսափեք սթրեսային իրավիճակներից:

Սովորեցրեք ինքնուրույն հաղթահարել սթրեսային իրավիճակները
Աուտիզմով երեխաները հաճախ չեն իմանում, թե ինչպես վարվեն իրենց հույզերի հետ: Նրանք ձեր օգնության կարիքն ունեն: Միասին մշակեք սթրեսային իրավիճակների հաղթահարման տարբերակներ: Երեխային սովորեցրեք, թե ինչպես նա կարող է զգուշացնել այն ամենի մասին, որը նրան անհանգստացնում է: Սովորեցրեք՝ ինքնուրույն հաղթահարել սեփական պոռթկումները՝ խորը շունչ քաշելու վարժությունների, հաշվելու, ժամանակավոր տվյալ վայրից հեռանալու միջոցով: Հարմար միաջավայր ստեղծեք երեխայի համար, որտեղ չեն լինի լրացուցիչ զգայական գրգիռներ (հոտ, լուսավորում, ձայներ և այլն) որտեղ երեխան կկարողանա հանգստանալ:

Անտեսեք հիստերիան

Սա ավելի արդյունավետ մեթոդ է, քան երեխային սպառնալը կամ բարկանալը: Դա կսովորեցնի
երեխային, որ նման պահելաձևի միջոցով ուշադրություն չի կարողանա գրավել: Կարևոր է, որ նա հասկանա հետևյալ գաղափարը. «Ես չեմ հասկանում, թե ինչը քեզ դուր չի գալիս, երբ դու բղավում ես: Երբ հանգստանաս և կարգին բացատրես, թե ինչ է պատահել, ես հաճույքով կլսեմ և կօգնեմ քեզ»:

Եղեք հանգիստ և համբերատար

Երբեք մի սպառնացեք երեխային և մի բարձրացրեք ձեր ձայնը: Ցուցադրեք այն պահելաձևը, վարքը, որը ինքներդ կցանկանայիք տեսնել երեխայի մոտ: Երեխան միշտ կրկնօրինակում է վարքային մոդելները:

Առաջարկեք ձեր օգնությունը

Ցույց տվեք երեխային, որ հուսահատությունը կամ զգայական գերծանրաբեռնվածությունը ստիպված չի լինելու միայնակ հաղթահարել: Եթե երեխան բարկանում է անկողինը հավաքելու համար, ապա նրան առաջարկեք այդ ամենը միասին անել: Իսկ այն դեպքում, երբ երեխան հրաժարվում է անկողինը հավաքել, մանր մոտորիկայի թույլ զարգացվածության պատճառով, ապա մի ստիպեք նրան:

Խրախուսեք երեխային

Արդյունավետ կլինի, որ երեխային խրախուսեք այն բանի համար, որ նա կատարել է առաջադրանքը կամ հաղթահարել է նյարդայնացնող իրավիճակը: Օրինակ, ձեր երեխան վախենում է գնալ բժշկի մոտ, սակայն սիրում է հավաքել մեքենաների մոդելներ: Ասացեք երեխային, որ բժշկի մոտ գնալուց հետո միասին մեքենաներ կհավաքեք: Սրա շնորհիվ երեխան կարող է հաղթահարել տհաճ իրավիճակը:

Պատրաստեց՝ Նարին Մուրադյանը
(«TMM-Սովորեցրու ինձ ավելին- ուսուցման
և զարգացման կենտրոն»-ի էրգոթերապիստ)

Ինպես արդեն նշվեց նախորդ նյութում, աուտիզմով երեխաների համար կյանքը հանդիսանում է սթրես, որի հետևանքով էլ նրանց մոտ ձևավորվում են մի շարք վարքային առանձնահատկություններ: Այդպիսին է հասարակության հետ վերբալ (խոսքային) հաղորդակցման դժվարությունները: Աուտիզմով երեխաների կեսից ավելիի մոտ առկա են խոսելու հմտության զարգացման և խոսքի ձևավորման դժվարություններ: Մյուս մասն էլ կարողանում է խոսել, սակայն էական դժվարություններով, հաճախ դրսևորելով սպեցիֆիկ խնդիրներ, այդ թվում նաև էխոլալիա, որն ուրիշի կողմից ասված բառի, նախադասության կրկնողությունն է (երբեմն նույն շեշտադրությամբ): Բացի սա, նրանք կարող են ունենալ նաև այլ խոսքային դժվարություններ, ինչպիսիք են.

• Դերանունների սխալ կիրառումը: Կարող են «ես»-ի փոխարեն կիրառել «դու» դերանունը:
• Բառացի են հասկանում ասվածը: Կարող են չհասկանալ խոսքի մեջ թաքնված այլ միտքը, սարկազմը, հումորը:
• Երբեմն դժվարանում են մեր կողմից ասված խոսքն ընկալելիս: Անգամ այն դեպքում, երբ երեխան հասկանում է խոսքի կառուցվածքը և ունի մեծ բառապաշար, կարող է դժվարանալ խոսքը վերլուծելիս: Նման դեպքում հարկադրված ենք լինում ասվածը մի քանի անգամ կրկնել:

1) Զարգացրեք երեխայի կարողությունները: Երեխայի հաղորդակցման և խոսքային խնդիրների շտկման ճիշտ մոտեցումը կախված է երեխայի հնարավորություններից և աուտիկ սպեկտորի խանգարման դրսևորման մակարդակից: Եթե երեխան ընդհանրապես չի կարողանում խոսել, ապա առաջին հերթին փորձեք սովորեցնել մատով ցույց տալ իրեն անհրաժեշտ առարկան: Իսկ եթե երեխան կարողանում է արտաբերել առանձին բառեր, ապա կարող եք սովորեցնել պարզ նախադասություններ:

• Պետք չէ հուսահատվել, եթե երեխան չկարողանա խոսել սովորել: Չխոսող աուտիզմով երեխաները ևս կարող են կյանքում իրենց տեղը գտնել և լինել երջանիկ: Ձեր երեխան կարող է սովորել հաղորդակցվել այլընտրանքային միջոցներով:

2) Խոսքային հմտությունների զարգացման համար դիմեք լոգոպեդի: Լոգոպեդը կարող է օգնել երեխային բարելավվել արտաբերումը, սովորել ճշգրտությամբ նախադասություններ կազմել, ինչպես նաև ավելի լավ հասկանալ և վերլուծել ասված խոսքը:

3) Խոսեք երեխայի հետ: Խոսեք անգամ այն դեպքում, երբ ձեզ թվում է, թե նա ուշադրություն չի դարձնում ձեր ասածին: Բացատրեք, թե ինչու՞ և ինչպե՞ս են տեղի ունենում այս կամ այն իրադարձությունները, երևույթները, հատկապես եթե նա որևէ իրավիճակում բարկանում կամ լարվում է: (Օրինակ, «Մենք գնում ենք խանութ, որպեսզի գնենք համեղ և օգտակար մթերք, որից համեղ ճաշեր ենք պատրաստելու»):
Բարձրաձայն կարդացեք և երգեք: Փորձեք փոքրիկ բանաստեղծություններ սովորեցնել նրան:

4) Պատմեք պատմություններ կամ հեքիաթներ: Փորձեք ամեն օր հեքիաթ պատմել: Հատկապես երեկոյան, երբ նա արդեն հոգնած է և պատրաստ է պառկել ու լսել ձեր հեքիաթները: Խնդրեք, որպեսզի երեխան ինքը որևէ բան պատմի (անգամ այն դեպքում, երբ դուք ոչ միշտ եք հասկանում նրա պատմությունները): Սա կօգնի երեխային դառնալ ավելի ինքնավստահ և քիչ նյարդային:

• Այնպես արեք, որպեսզի երեխան չզգա, որ իր պատմությունն անհեթություն է: Լսեք և գնահատեք հաղորդակցման ամեն մի փորձը (դա նրա համար այնքան էլ հեշտ չէ): Պատմությունը լավ հասկանալու համար ընթացքում կարող եք մեկ կամ երկու հարց տալ: Հիշեք, որ երբեմն չհուսահատեցնելու համար կարող եք ձևացնել, թե հասկացել եք պատմության ողջ իմաստը:

5) Բառապաշարի հարստացման համար հաճախակի կրկնեք բառերը: Այն բառերը, որոնք դուք ցանկանում եք երեխային սովորեցնել, կրկնեք մի քանի անգամ՝ հպվելով կամ մատնացույց անելով այդ առարկան: «Սա քո մահճակալն է: Մահճակալ: Կրկնում ենք՝ «մահ-ճա-կալ» և ամեն անգամ անհրաժեշտ բառը կրկնելու դեպքում խրախուսեք երեխային: (Ցանկալի է նման դեպքում խոսել առաջին դեմքով, հատկապես, երբ դեռ երեխան չի ճանաչում սեփական «ԵՍ»-ը: Այդպես երեխան ոչ թե կասի. «Սա քո մահճակալն է», այլ՝ «Սա իմ մահճակալն է»:)

6) Եթե երեխան դժվարանում է իր ցանկություններն արտահայտել բառերով, ապա փորձեք հաղորդակցվել նկարների միջոցով: Պատրաստեք նկարներով քարտեր, որոնցում պատկերված են երեխայի հաղորդակցման համար անհրաժեշտ բոլոր առարկաները: Նկարներում կարող են լինել փոքրիկի համար նախընտրելի սնունդը, ըմպելիքը, մահճակալը, սիրելի գրքերը, խաղալիքները: Երեխան կարող է կիրառել այդ նկարները՝ բացատրելով, թե ինչ է ցանկանում:

Պատրաստեց՝ Նարին Մուրադյանը
(«TMM-Սովորեցրու ինձ ավելին- ուսուցման
և զարգացման կենտրոն»-ի էրգոթերապիստ)

Աուտիզմը լայն տարածում ունեցող զարգացման խանգարումներից է, որի ախտանշաններն ի հայտ են գալիս կամ սկսում են դրսևորվել մինչև երեք տարեկանը: Աուտիզմ ունեցող երեխաների համար կյանքը հանդիսանում է սթրեսի աղբյուր, որը առաջացնում կամ ձևավորում է վարքային առանձնահատկություններ, ինչն աուտիզմ ունեցող երեխաների ծնողների և խնամակալների համար դժվարություն է հանդիսանում: Սակայն, եթե աուտիզմ ունեցող երեխաների հանդեպ մեր մոտեցումներում ամրագրենք համբերատարությունը, նրա հետ աշխատանքը կառուցենք հարգանքի և սիրո հիմքով, ապա դրանով իսկ կարող ենք բարելավվել նրա սոցիալական հմտությունները, նպաստել նրա սոցիալականացմանը:
Աուտիզմին բնորոշ ախտանշանները հաճախ բերում են մի շարք հմտությունների բացակայմանը: Ընդ որում, այնպիսի հմտությունների, որոնք կերտում են շրջակա աշխարհի հետ իրենց հարաբերությունները: Սակայն յուրաքանչյուր խնդիր հնարավոր է հաղթահարել գործադրված ճիշտ մեթոդների շնորհիվ: Ստորև ներկայացված են նման մի քանի հմտություններ և մեթոդներ:
Ինչպե՞ս հաղթահարել կարեկցանքի, ապրումակցման հմտության բացակայությունը
1) Կարեկցանքի հմտության բացակայությունը աուտիզմին բնորոշ ախտանիշերից է: Այս երեխաները կարող են անգամ չիմանալ, թե ինչպես է պետք առաջարկել սոցիալական կամ հուզական աջակցություն մյուսներին, իսկ նրանցից ոմանք էլ շրջապատի հանդեպ կարող են դրսևորել բացահայտ անբարյացակամություն և անտարբերություն: Կան աուտիզմով երեխաներ, ովքեր ի սրտե հոգ են տանում շրջապատող մարդկանց հանդեպ, սակայն իրենք էլ չգիտեն, թե ինչպես է պետք դրսևորել հոգատարությունն ու օգնել իրենց սիրելիներին:

• Կարեկցանքի բացակայությունը գլխավոր պատճառներից մեկն է, որ աուտիզմով մարդիկ դժվարություններ են ունենում աշխատանք որոնելիս, աշխատանքի պահպանման և ընկերների որոնման ու նրանց հետ հաղորդակցման ժամանակ:

2) Երեխային սոցիալական (հասարակական) վարքային հմտություններ սովորեցրեք: Այն դեպքում, երբ երեխաներից շատերը փոխազդեցության հմտությունները սովորում են բնականոն ձևով՝ ուրիշների հետ հաղորդակցման և դիտարկման շնորհիվ, ապա աուտիզմով երեխաներին պետք են հստակ և հասկանալի հրահանգներ: Ծնողներն ու մասնագետները պետք է շատ ժամանակ ծախսեն երեխայի՝ հասարակական վարքագծի կանոնների ուսուցանման վրա, ինչպես նաև բացատրեն, թե ինչպես կարելի է հասկանալ շրջապատող մարդկանց կարիքներն ու հույզերը:

3) Խրախուսեք երեխային մյուսների հետ շփվելիս: Ժամանակի ընթացքում շատ աուտիզմով երեխաներ սկսում են հետաքրքրություն ցուցաբերել մյուսների հանդեպ և փորձում են ընկերանալ նրանց հետ, հատկապես, երբ նրանց հնարավորություն է ընձեռվում հաճախակի հանդիպել երեխաների հետ: Դուք կարող եք երեխայի հետ խաղահրապարակ գնալ և այնտեղ կազմակերպել փոքրիկ մանկական տոն, որտեղ երեխան կարող է շրջապատված լինել նորմալ զարգացում ունեցող երեխաներով: Եթե ձեր փոքրիկն այդքան էլ հաճույքով չի շփվում երեխաների հետ, ապա նրան ասացեք, որ այդտեղ երկար չեք մնալու, որպեսզի նա շատ չլարվի և չհոգնի:

4) Դուք պետք է ամեն ինչ անեք, որ ձեր փոքրիկը շփվի ոչ միայն աուտիզմով երեխաների, այլ նաև նորմալ զարգացում ունեցող երեխաների հետ: Նորմալ զարգացում ունեցող երեխաների հետ շփումը նրան կօգնի դառնալ շրջապատի հանդեպ ավելի ուշադիր: Աուտիզմով մարդկանց հետ շփումը կսովորեցնի, որ յուրօրինակ երեխաները ոչ մի բանով չեն զիջում մյուսներին և որ աշխարհում այդքան էլ քիչ չեն իր նման երեխաները: Իրենից մեծ տարիք ունեցող աուտիզմով երեխաների հետ հաղորդակցումը հնարավորություն է տալիս աջակցություն և խորհուրդներ ստանալ, որը միայն նրանք կարող են տալ:

• Որոշ դպրոցական ծրագրեր աուտիզմով երեխաներին հնարավորություն են ընձեռում որոշակի ժամանակահատված անցկացնել դասընկերների հետ:

5) Երեխային առաջարկեք բազմաթիվ դրական խրախուսանքներ: Փոքրիկին պատժելու փոխարեն, խրախուսեք մյուսների հետ շփման նրա յուրաքանչյուր փորձ և ցանկություն: Խրախուսեք նրան, ծափահարեք կամ առաջարկեք փայլաթիթեղից պատրաստված աստղիկներ (գոյություն ունի աստղիկների հետ աշխատանքի մի մեթոդ, որում երեխայի ճիշտ վարքի համար նրան տրվում է խրախուսական աստղիկ, որը նա հետագայում կարող է փոխանակել իր սիրելի քաղցրավենիքով կամ զբաղմունքով) կամ միասին գնացեք նրա սիրելի սրճարան, կամ էլ այնպիսի մի բան, որը նրա մոտ կառաջացնի դրական մոտիվացիա:

• Խուսափեք հարկադրանքից և պատժից: Չփորձեք ստիպել աուտիզմով երեխաներին շփվել մյուսների հետ: Դա ոչ միայն անիմաստ է, այլ նաև ձեր երեխայի մոտ վախ կառաջացնի և նա ամեն գնով կփորձի խուսափել այնպիսի իրավիճակներից, երբ նա պետք է շփվի մյուսների հետ: Պատիժը չի օգնի խնդրի լուծմանը և երեխան կարող է բացասաբար արձագանքել սոցիալական փոխազդեցությանը՝ այն ասոցացնելով նկատողությունների և պատիժ ստանալու երևույթների հետ:

(շարունակելի)

Պատրաստեց՝ Նարին Մուրադյանը
(«TMM – Սովորեցրու ինձ ավելին – ուսուցման
և զարգացման կենտրոն»-ի Էրգոթերապիստ)

Այս հոդվածով ցանկանում ենք հիշեցնել, թե որքան կարևոր է այն լեզուն, որով հաղորդակցվում ենք զարգացման հապաղումներ ունեցող մարդկանց հետ: Կարևոր է հիշել, որ աուտիզմով կամ այլ զարգացման խնդիրներ ունեցող մարդիկ առաջին հերթին մեզ նման մարդիկ են, անհատներ: Նրանք էլ ունեն այն նույն իրավունքները, ինչ-որ՝ մենք. ընտանիքում ապրելու, սովորելու, ընկերներ ունենալու, հասկացված և լսելի լինելու: Նրանց մասին խոսելիս, նրանց կամ նրանց հարազատների հետ հաղորդակցվելիս, մենք չպետք է մոռանանք այս ամենի մասին: Ուստի ստորև կներկայացնենք 5 պարզ կանոններ.

•  «Սկզբում մարդ» սկզբունքը նշանակում է, որ ամենից առաջ մենք պետք է տեսնենք մարդուն, նրա անհատականությունը, կարիքները, հետաքրքրությունները և, միայն դրանից հետո, նրա յուրահատուկությունները կամ խանգարումները:
• Անքաղաքավարի կամ վիրավորական է համարվում այն հանգամանքը, որ առանձնահատուկ կարիքներ ունեցող մարդկանց անվանեք ըստ իրենց խնդրի. «աուտիկներ», «կույրեր», «խուլեր կամ համրեր», «դաուններ» և այլն:
• Նպատակահարմար է կիրառել արտահայտություններ, որտեղ նշվում է «աուտիզմով, Դաունի սինդրոմով կամ լսողական խանգարումներ ունեցող երեխա» և այլն:
• Աուտիզմը, Դաունի սինդրոմը, մանկական ուղեղային կաթվածը՝ հանդիսանում են զարգացման առանձնահատկություններ: Դրանցով հնարավոր չէ հիվանդանալ, բուժվել կամ վարակվել: Հետևաբար չի կարելի դրանք անվանել «հիվանդություններ», իսկ այդ ախտանիշով երեխաներին` «հիվանդներ»:
• Հնարավոր չէ «տառապել» զարգացման հապաղումներից: Տառապում են ցավից, հիվանդությունից, վիրավորանքից, միայնությունից կամ անարդարությունից: Երեխան կամ չափահասը չի տառապում, այլ ապրում է:

 
Այսպիսով, փոխելով հաղորդակցման լեզուն, փոխում ենք հասարակությանը՝ այն դարձնելով բոլորի համար բաց՝ անկախ նրանց ֆիզիկական, հոգեկան և հուզական վիճակի:

Պատրաստեց՝ Նարին Մուրադյանը
(«TMM-Սովորեցրու ինձ ավելին- ուսուցման
և զարգացման կենտրոն»ի Էրգոթերապիստ)