Ոչ լիարժեք ընտանիքի ազդեցությունը երեխայի անձի ձևավորման վրա

«Երեխաները երկրի բնական ծաղիկներն են, իսկ այդ ծաղիկներն առաջին հերթին աճեցնում են ընտանիքում՝ ծնողները»,- այդպես է արտահայտել իր միտքը Ա. Մ. Գորկին:

Ընտանիքում է դրվում երեխայի զարգացման հիմքը: Ներկայումս ծնող-երեխա փոխհարաբերությունների հիմնախնդիրը կրում է երկակի դրսեւորում: Մի կողմից` դեռահասության տարիքում ծնողների հետ հուզական շփման պահանջմունքը գնալով ավելի ուժեղանում է. դեռահասը ծնողների հետ հաղորդակցվելու մեծ անհրաժեշտություն է զգում, մյուս կողմից` ծնողները հետ են ընկնում իրենց երեխայի զարգացման տեմպերից: Հենց այդ ժամանակ էլ արթնանում է դեռահասի ինքնուրույնության ձգտումը: Դժվար է պատկերացնել ներքին և արտաքին փաստերի այն քանակը, որոնք ազդում են աճող սերնդի վրա և ամեն անգամ փոխում նրա ներաշխարհը: Մեր օրերում շատացել է նյութապես անապահով, ծնողազուրկ ընտանիքների քանակը, որոնք էլ անպայման ազդում են երեխայի զարգացման վրա:

Երեխայի դաստիարակությունը մեր կյանքի կարևոր մասն է կազմում: Ցանկացած ծնող, հենվելով սեփական փորձի և գիտելիքների վրա, փորձում է չկրկնել ուրիշների սխալները և որքան հնարավոր է ճիշտ դաստիարակել իր երեխաներին: Ընտանիքի դերն ու նշանակությունը երեխայի կյանքում անհամեմատ մեծ են: Ոչ լիարժեք ընտանիքների երեխաների մոտ հաճախ դիտվում է ինքնուրույնության և շրջապատում ինքնահաստատվելու բարձր ձգտումը:

Հոգեբանները տարբերում են մի քանի տիպի ընտանիքներ: Գոյություն ունեն լիարժեք ընտանիքներ, բայց դեստրուկտիվ, որտեղ չկա համաձայնություն, և տիրում են մշտական վեճեր: Անբարենպաստ ընտանիքն առաջին հերթին այն է, որտեղ գոյություն ունեն դաստիարակության դեֆեկտներ, չնայած սա այս տիպի ընտանիքի միակ բնութագիրը չէ: Ինչպիսի դաստիարակության դեֆեկտներ են ավելի հաճախ հանդիպում:

Երեխային չեն սիրում, դա հաճախ ցույց են տալիս, և նա այդ դաժան իրականությանը տարբեր ձևով է արձագանքում` դառնում է ինքնամփոփ, ընկնում է երազանքների և անուրջների աշխարհը, փորձում է իր վրա ուշադրություն գրավել և այլն…

Մեկ ուրիշ ձևը դաստիարակության` գերխնամակալությունն է: Երեխային թույլ չեն տալիս ցուցաբերել նախաձեռնություն, ինքնուրույնություն, վճռականություն: Նման երեխաները դառնում են պասիվ: Որոշ ընտանիքներում երեխաներին դաստիարակում են չոր ու կոպիտ ձևերով, եւ հետագայում նրանք տառապում են տարբեր հոգեկան հիվանդություններով:

Շատ տարածված է հակասող դաստիարակությունը. մի տատիկն ասում է մի բան, մյուսը` մեկ ուրիշ, ծնողները, իրենց հերթին, այլ պահանջներ են ներկայացնում երեխային:

Երեխայի համար անբարենպաստ ընտանիքը հակասոցիալական ընտանիքի հոմանիշը չէ: Մի երեխայի համար ընտանիքը կարող է լինել լավ, մյուսի համար` անբարենպաստ և կարող է պատճառ դառնալ ծանր հոգեկան ապրումների: Ընտանիքը կարող է լինել լիարժեք, բայց դաստիարակությունը` հակասող, ճնշող, խիստ պայմաններով: Երբեմն ոչ լիարժեք ընտանիքն ավելի օգտակար է երեխայի համար, քան լիարժեքը, բայց անբարենպաստ (հայրը հարբեցող է կամ նմանատիպ վիճակներ):

Հանդիպում են արտաքնապես լավ հարաբերություններով ընտանիքներ, սակայն ծնողներն իրենց զբաղվածության պատճառով քիչ ժամանակ են հատկացնում երեխային, ինչն էլ կարող է փոքրիկի փխրուն հոգում վատ հետևանքներ առաջացնել:

Դաստիարակության արատներն անբարենպաստ ընտանիքի առաջնային և գլխավոր ցուցանիշներն են: Ոչ նյութականը, ոչ հոգևորը չեն բնութագրում բարենպաստ կամ անբարենպաստ ընտանիքը, այլ միայն երեխայի նկատմամբ վերաբերմունքը: Երբեմն հարց է ծագում. արդյոք հոգեկան հիվանդություններով տառապող երեխաները հանդիպում են միայն անապահո՞վ ընտանիքներում: Իհարկե` ոչ: Լինում են անբարենպաստ ընտանիքներ, բայց առողջ երեխաներ և հակառակը: Ամեն ինչ լինում է կյանքում, սակայն պետք է հիշել հետևյալը. անբարենպաստ ընտանիքն առաջացնում է երեխայի հոգեկան զարգացման խոչընդոտներ: Այսինքն, ոչ թե ինտելեկտի խանգարման, այլ հուզակամային ոլորտի, անձի բնավորության: Իսկ ինչպիսին բնավորությունն է, այնպիսին են տվյալ անձի փոխհարաբերություններն այլ մարդկանց հետ, այնպիսին է նաև նրա երջանկությունը: Անբարենպաստ գործոններից մեկը, որը փլուզում է ոչ միայն ընտանիքը, այլև երեխայի հոգեկան հավասարակշռությունը, հանդիսանում է ծնողների հարբեցողությունը: Այդ պատճառով երեխան ձեռք է բերում վատ վարքագիծ, դժվար է դաստիարակվում, զրկվում է ծնողներից եւ հայտնվում մանկատանը:

Երեխան, հատկապես դեռահասը, ձգտում է բավարարել իր սեփական պահանջմունքները, ինքնուրույն դառնալ, ինքնահաստատվել: Հաճախ սա առաջացնում է երեխայի եւ ծնողների միջև կոնֆլիկտային իրավիճակ: Աղքատությունը, ագրեսիվությունը, միակողմանի ծնողազրկությունը, որպես օրենք, միաձուլվում են: Այս ամենը պղտորում է աճող սերնդի հոգին. ծեծի ենթարկված երեխաները հաճախ, մեծանալով, դառնում են սադիստներ: Այդ իսկ պատճառով ծնողները պետք է լուրջ եւ ժամանակին մտածեն զավակի ապագայի մասին, որովհետեւ հետագայում նման երեխաներին ոչ ոք` ոչ մի ծնող, ոչ մի ուսուցիչ չի կարող օգնել:

Երբ խոսք է գնում այս կամ այն երեխայի մասին, առաջին հերթին մեզ հետաքրքրում է այն, թե ինչ ընտանիքից է նա, ինչպիսի դաստիարակություն է ստացել, ովքեր են նրա ծնողները: Եթե նրա վարքը գովասանքի է արժանանում, ապա պարզ է դառնում, որ տվյալ անձը դաստիարակվել է լիարժեք, բարենպաստ ընտանիքում: Բարենպաստ ընտանիքը նպաստում է դրական մթնոլորտի, դրական հետաքրքրությունների, դիրքորոշումների, տրամադրության ու համերաշխության ստեղծմանը: Անբարենպաստն իր մեջ ներառում է շփման, վերաբերմունքի ցուցանիշներ, որոնք դրական ուղղվածություն չունեն կամ ախտահարված են, և այն նպաստում է անձի սխալ կայացմանը: Անբարենպաստ ընտանիքների ծնողների զգալի մասը չի կարողանում կազմակերպել ընտանեկան կյանքը, չգիտի ճիշտ մոտեցումներ երեխաների նկատմամբ. երբ բավարարում են երեխաների բոլոր ընդունելի և ոչ ընդունելի պահանջմունքները, չեն զգում, որ դաստիարակում են եսասեր, եսամոլ, չար, անտարբեր մարդու: Հանդիպում են սառը հոգեբանական մթնոլորտով ընտանիքներ, որտեղ ծնողների սառը հարաբերությունները պայմանավորվում են բազմաթիվ գործոններով. նրանց միջև չկա սեր, հարգանք, արտաքնապես միմյանց նկատմամբ դրսևորում են ջերմ մոտեցումներ, իսկ ներքուստ` այլ: Նման մթնոլորտում երեխաներն ավելի զգայունակ են դառնում, զգում են ծնողների աններդաշնակությունը, որի արդյունքում նրանց մոտ աստիճանաբար առաջանում է սառը վերաբերմունք իրենց իսկ ծնողների նկատմամբ:

Կոնֆլիկտային հարաբերություններով ընտանիքներում նյութական եւ կրթական անհրաժեշտությունը, նորմերի իմացությունն ի զորու չեն կանխելու պարբերաբար ծագող անախորժությունները: Ծնողները մեկ միմյանց հետ ջերմ են, հոգատար, մեկ էլ անպատվում են իրար, իրարից բաժանվում: Ամուսինների միջև կոնֆլիկտների պատճառը դերաբաշխման մեջ կարող է լինել. հայրը ձգտում է ստանձնել ընտանիքի ղեկավարման դերը, իսկ մայրը պահանջում է փոխհամաձայնեցում, ըմբռնում: Կոնֆլիկտն առաջանում է, երբ ամուսինները տարակարծիք են դաստիարակման հարցում, և նրանցից յուրաքանչյուրը ձգտում է իր ազդեցության տակ պահել երեխային: Ընտանիքի նման անբարենպաստությունը ներգործում է երեխայի ներհոգեկան զարգացման վաղ օնթոգենեզում: Հասունացման հետ մեկտեղ, ծնողների ներգործությունների նկատմամբ երեխայի հակազդումները համարժեք բնույթ չեն կրում: Ի վերջո, երեխայի մոտ մշակվում է նեգատիվ վերաբերմունք, ինչն էլ վկայում է նրանց միջև արդեն ստեղծվող պատնեշի մասին: Սոցիալապես ոչ լիարժեք ընտանիքները բնութագրվում են նյութական ցածր մակարդակով: Այսպիսի ընտանիքներում կարող է բացակայել ծնողներից որևէ մեկը, կամ կրթական մակարդակը շատ ցածր լինել, սակայն դա չի նշանակում, որ նման ընտանիքներում մեծացող երեխաներն ավելի շատ են ընդունակ բացասական ներգործությունների նկատմամբ: Էականն այն է, թե ինչ բնույթ ունի այդ ընտանիքների հոգեբանական մթնոլորտը, որից էլ կախված է երեխայի նորմալ զարգացումը: Ակնհայտ է, որ ընտանիքի անբարենպաստությունն ինքնին սթրեսածին, կոնֆլիկտածին է և առաջացնում է դաստիարակչական բնույթի շատ հիմնախնդիրներ:

Այնպիսի ընտանիքներում, որտեղ տիրում են կոնֆլիկտներ, ծնողների սոցիալ-հոգեբանական թերաճ, հիվանդություններ, վերջինները զրկում են երեխային լիարժեք շփումից: Ծնողների ներկայությունը և դերը երեխայի կյանքի առաջին տարիներին շատ մեծ է: Այն երեխաները, որոնք զրկված են մեկ կամ երկու ծնողից, դանդաղ են զարգանում: Անգամ եթե երեխան ծնողներից մեկին կորցնում է վաղ տարիքում և չի հասցնում գիտակցել այդ կորուստը, դա դժվարություններ է առաջացնում ապագայում: Մայրը բավարարում է երեխայի պահանջները: Այդ պատճառով նրա մահը կամ հեռանալն առաջացնում է ճգնաժամ շրջապատող աշխարհի հանդեպ: Որոշ հոգեբաններ գտնում են, որ հոր բացակայությունն այդքան էլ խորը չի ազդում երեխայի վրա: Սակայն առանց նրա ներկայության, նրա հետ շփման, մոր ազդեցությունը զարգացման գործում ավելի է մեծանում, քանի որ երեխան չի տեսնում վարքի ուրիշ ձև: Նա զրկվում է տղամարդկային վարքի օրինակից, քանի որ հենց հայրն է երեխային տանում դեպի հասարակություն: Իսկ միայնակ մայրը` բեռնված տնտեսական խնդիրներով, ժամանակ չի ունենում զբաղվել երեխայով, նրա մոտ կորչում է հետաքրքրությունը, առաջանում է մոր եւ երեխայի օտարացում: Ընտանիքները, որտեղ պահպանվում են զուտ ֆորմալ ամուսնական հարաբերություններ, նույնպես ազդում են երեխայի վրա եւ բերում են ներքին ու արտաքին կոնֆլիկտի: Այս ամենի հետևանքը հանդիսանում է երեխայի փախուստը ընտանիքից, թափառականությունը, օրինախախտումը: Առավել դաժան և անմարդկային է սեփական երեխային որբ դարձնելը:

Բայց ավելի վատ է միայնակ մոր անցանկալի երեխան. նման մայրերն իրենց երեխաների մեջ տեսնում են բնավորության վատ գծեր: Այդ երեխաները դժվարություններ են ունենում շփվելիս, չեն կարող հաղթահարել դժվարությունները. անցանկալի լինելը միշտ թողնում է իր հետքը: Երբեմն լինում է այնպես, որ երկու ծնողի առկայության դեպքում քիչ ժամանակ են հատկացնում, որի պատճառը կարող են լինել սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը, ամուսինների միջեւ կոնֆլիկտները: Կոնֆլիկտների ժամանակ ծնողները սեփական պայքարում երեխային որպես զենք են օգտագործում:

Մոր անբավարար խնամքը և հոր կարգապահության ազդեցության բացակայությունը բացասաբար են ազդում անձի ձեւավորման վրա: Ծնողներից մեկի բացակայությունը, մտերիմների մահը, այս բոլորը անվանում են «զրկանքի և տրամվայի գործոն»: Որբությունը և մեծերի դաժան վերաբերմունքը երեխայի հանդեպ հաճախ են հանդիպում: Ընտանիքը պետք է պահպանել, զգույշ վերաբերվել նրա հետ, հակառակ դեպքում մարդը դժբախտանում է, կորցնում ամեն ինչ և շատ անգամ` նույնիսկ իրեն:

Ընդհանրացնելով անբարենպաստ ընտանիքի սոցիալ-հոգեբանական նկարագիրը` նշենք դրա հիմքը կազմող հիմնական առանձնահատկությունները. ծնողների միջև հոգեբանական անհամատեղելիությունը, մանկավարժական անհամատեղելիությունը, ծնողների ինքնակառավարման, կազմակերպչական ընդունակությունների, ընտանիքի դերի գնահատման բացակայությունը, ծնողների գիտակցության երկատվածությունը և խորը հոգեբանական հակասությունը վարքի մեջ:

Առածն ասում է, որ երեխան ընտանիքի հայելին է, նա տեսնում և սովորում է այն ամենը, ինչը տեղի է ունենում ընտանիքում: Երեխայի մեջ ուրիշ մարդկանց, ծնողների նկատմամբ զգայուն, բարոյական վերաբերմունք դաստիարակելու համար անհրաժեշտ է, որ իրենք` ծնողները, կանգնած լինեն անհրաժեշտ մակարդակի վրա: Նրանց շնորհիվ են երեխայի մոտ ձեւավորվում մարդասիրությունն ու աշխատասիրությունը: Երեխային շատ են անհրաժեշտ ծնողների ջերմ վերաբերմունքը, հոգատարությունը, խնամքը: Չափից ավելի խստությունն ու հսկողությունը պատճառ են դառնում երեխայի մոտ ագրեսիվ վարքի և կաշկանդվածության ի հայտ գալուն: Չափազանց հսկողությունը բացասաբար է ազդում երեխայի վրա, և, լինելով մշտական դիտողությունների ու ճնշվածության տակ, նա այլևս չի ցուցաբերում ակտիվություն, ինքնուրույնություն: Երեխան շատ զգայուն է ու շուտ է զգում իր նկատմամբ բացասական վերաբերմունքը: Նրան չի կարելի հանդիմանել վատ արարքի համար եւ, առավել ևս, վախեցնել: Լինում են դեպքեր, երբ ծնողների չպատճառաբանված խստության և բռնության հետևանքով երեխայի մեջ առաջացած վախը երևակայության ուժով վեր է ածվում սարսափի:

Երեխան ամենավաղ մանկությունից ընկալում է ծնողների ապրելակերպը, նրանց միջև տիրող հարաբերությունները: Ընտանիքում երեխայի կյանքի բարոյահոգեբանական մթնոլորտը հսկայական նշանակություն ունի նրա բարոյական զգացմունքների ձևավորման վրա: Երբ ծնողների միջև հաստատվում են ջերմ, բարիդրացիական հարաբերություններ, երեխան իրեն երջանիկ է զգում: Ծնողների սերը երեխայի մեջ ձևավորում է մարդկանց նկատմամբ բարի վերաբերմունք: Կոպտությունը երեխայի նկատմամբ նողկալի է: Երբեմն ծնողները երեսով են տալիս երեխայի համար գնած որևէ հագուստ, և այդ պարագայում այդ նվերները միայն տանջանք են պատճառում նրան:

Որոշ ծնողներ երբեմն մոռանում են այն մասին, որ պետք է նպաստեն երեխայի հետաքրքրասիրությանը, բավարարեն նրա պահանջմունքները: Եթե երեխային խաբում են, հետո նրան դժվար կլինի հասնել ճշմարտության: Երեխաները շուտ տպավորվում են, և մեկ անգամ լսածը կարող է երկար ժամանակ մնալ նրա հիշողության մեջ ու ազդել վարքի վրա: Երեխայից հաճախ ինչ-որ բան են թաքցնում, բայց եթե նա տեսնում է, որ շրջապատն օգտվում է դրանից, իսկ իրեն չեն տալիս, նա առաջին իսկ հարմար առիթի դեպքում ձեռք կբերի այն: Հետագայում կարող է պատժվել իր արարքի համար, բայց անհրաժեշտության դեպքում նորից կանի նույնը, սակայն այս անգամ կլինի ավելի զգույշ: Պատիժը չի կարող նրա համար օբյեկտիվ երևույթի ճշմարտությունը պարզել, այն միայն կհուշի, որ եթե բռնեն` վատ է, եթե ոչ` լավ է: Եվ որեւէ մեկին վնասելու հնարավորություն ունենալու դեպքում նա կվարվի հենց այնպես, ինչպես իր հետ վարվում են պատժելիս:

Ծնողները դաստիարակում են երեխային ոչ միայն, երբ նրա հետ խոսում կամ հրամայում են, այլ նաև տնից բացակայելու ժամանակ: Ծնողի ձայնի հնչերանգի մեջ տեղի ունեցող ամենափոքրիկ փոփոխությունն անգամ երեխան զգում է, այնինչ ծնողը կարող է դա չնկատել: Եթե երեխան երբեմն ծնողի հետ կոպիտ է խոսում, կարելի է չկասկածել, որ, հավանաբար, նման կոպտություն նա լսել է նրանից: Հատկապես երեխայի վրա շատ է ազդում մոր վերաբերմունքը հոր նկատմամբ. եթե մայրն արհամարհանքով է վերաբերվում ամուսնու հետ, ապա, բնական է, երեխան կհետևի նրա վարքին:

Մանկական սիրտը կծկվում է ցավից, երբ հայրը կոպիտ է վերաբերվում մոր հետ: Կռիվն ընտանիքում հոգեկան ցնցում է առաջացնում երեխայի մոտ ու խորը հետքեր թողնում: Եթե ծնողներն իսկապես սիրում են իրենց զավակին եւ ուզում են դաստիարակել նրան ճիշտ ձևով, պետք է ձգտեն փոխհամաձայնություն ստեղծել ընտանիքում:

Դաստիարակության կարևոր ինստիտուտ է հանդիսանում ընտանիքը: Այն, ինչ երեխան ձեռք է բերում վաղ տարիքից` ընտանիքում, պահպանում է կյանքի ողջ ընթացքում: Ընտանիքը կարող է հանդես գալ որպես դաստիարակության դրական և բացասական գործոն: Դրական ազդեցությունը ձևավորման վրա այն է, որ ընտանիքի անդամներից` մայր, հայր, տատ, պապ, քույր, բացի ոչ ոք նրան ավելի չի սիրի և խնամի: Միաժամանակ, ոչ մի սոցիալական ինստիտուտ չի կարող այնքան վնաս հասցնել երեխայի դաստիարակությանը, որքան ընտանիքը: Ընտանիքը հատուկ տիպի կոլեկտիվ է, որը մեծ դեր և նշանակություն ունի դաստիարակության հարցում:

Դաստիարակության հետ կապված` հարց է ծագում. ի՞նչ անել դրական ազդեցությունն առավելագույնի, իսկ բացասականը նվազագույնի հասցնելու համար: Դրա համար անհրաժեշտ է ճշգրիտ ձևով պարզել ներընտանեկան սոցիալ-հոգեբանական փաստերը, որոնք դաստիարակության վրա ազդեցություն ունեն: Հենց ընտանիքում է երեխան ձեռք բերում կյանքի առաջին փորձը, ստեղծում աշխարհայացք և սովորում, թե ինչպես իրեն դրսևորի տարբեր իրադրություններում:

Որոշ գիտնականեր գտնում են, որ անձի գծերը ձևավորող հիմնական գործոններից է սխալ դաստիարակությունը, որը երեխայի մոտ ձևավորում է նևրոտիկ ռեակցիա: Դաստիարակությունը լինում է արհամարհական. այն պայմանավորված է գիտակցված եւ չգիտակցված պահերով: Էությունն այն է, որ կիրառվում է կամ չափից դուրս պահանջկոտություն և կոպտություն, կամ անբավարար վերահսկողություն: Հիպերսոցիալական, որն արտահայտվում է ծնողների մոտ տագնապալի մտքերով երեխայի կամ տան որևէ անդամի առողջության նկատմամբ, հասակակիցների միջև երեխայի սոցիալական կարգավիճակի և նրա ուսումնական հաջողությունների հանդեպ, դրսևորվում է երեխայի և ընտանիքի նկատմամբ գերհոգատարությամբ: Էգոցենտրիկ. նկատվում է ցածր պատասխանատվության մակարդակ ունեցող ընտանիքներում, երբ երեխային ստիպում են շրջապատող միջավայրում դրսևորվել «ես մեծ եմ» արժեքային որակների միջոցով:

Ընտանիքի նորմալ ֆունկցիոնալ գործունեության մեջ նշանակություն ունի շփման ոճը, որն առաջանում է ամուսինների միջև և կախված է նրանց հետաքրքրություններից, բնավորություններից: Շփման գլխավոր ունակությունն ուրիշի արժեքների ընդունման կարողությունն է:

Ընտանիքում շփման կարիք ունեն նաև երեխաները, ինչը երեխայի անձի ձևավորման գլխավոր գործոնն է: Ընտանիքում երեխաներն առավել շփվում են մոր, քան հոր հետ, քանի որ մայրը նոր սերնդին լույս աշխարհ բերողն է, խնամողը և, այս ամենի հետ մեկտեղ, ունի «հոգեւոր» կապ իր սերնդի հետ: Կինն ավելի զգայուն է, էմոցիոնալ, կարեկից, եւ այդ պատճառով երեխան սերտ կապված է մոր հետ: Իսկ հայրն ուժ է, ընտանիքի հենարան: Նա իր ներկայությամբ երեխային վստահություն է հաղորդում, եւ կարճ ժամանակով բացակայությունը երեխայի մոտ առաջացնում է վախ, փակվածություն, ագրեսիվություն: Սակայն պատահում է այնպես, որ ծնող-երեխա փոխհարաբերություններում բացակայում է վստահությունը, որն էլ բացասական կերպով է ազդում երեխայի անձի զարգացման վրա: Ծնող-երեխա փոխհարաբերությունը մի ընթացք է, որի ժամանակ ծնողը կենտրոնանում է երեխայի վրա, սատարում նրան դժվար պահերին, օգնում է խուսափել սխալներից: Սակայն, ամենակարևորը, անհրաժեշտ է երեխային ցույց տալ, որ անհաջողությունը ոչ մի դեպքում չի փոքրացնում նրա անձնային արժանիքները:

Դեռահասների պարագայում հաշվի են առնվում նաև դեռահասի նոր ֆիզիոլոգիական պրոբլեմները. տրամադրության չկառավարումը, արտաքին տեսքի փոփոխությունը, տղաների զարգացման ուշացումը` ի համեմատություն աղջիկների, բերում են տարբեր կոմպլեքսների ձևավորման:

Դեռահասի համար շատ կարևոր է նրա ընդհանուր սոցիալական վիճակը, որը ձևավորվում է նաեւ ընտանիքի կազմով. երկու ծնողների առկայությունը դրական ձևով է ներկայացնում դեռահասին իր շրջապատում, իսկ հոր բացակայությունը թուլացնում է նրա սոցիալական դիրքը: Ամուսնալուծության հետևանքն ավելի ուժեղ է ազդում տղաների վրա, քան աղջիկների: Նրանք դառնում են անկառավարելի, ագրեսիվ, ցուցաբերում են անինքնուրույնություն և տագնապ: Նրանց վարքը թե դպրոցում և թե տանը ավելի ինֆանտիլ բնույթ է կրում, քան լիարժեք ընտանիքներից դուրս եկած դեռահասինը: Ընտանիքի փլուզումը բացասաբար է ազդում ոչ միայն ամուսինների հարաբերությունների, այլև իր հետքն է թողնում ծնող-երեխա հարաբերությունների վրա: Դրանք կարելի է բաժանել երկու տիպի:

Ա) Ամուսնալուծության հետ կապված` խախտվում է մոր հուզական հավասարակշռությունը: Նրա հոգևոր ուժը չի բավականացնում, որպեսզի դժվար պահերին օգնի որդուն: Այս իրավիճակը բարդանում է այնքանով, որ, կորցնելով հոգևոր կապը երեխայի հետ դեռահասության շրջանում, մոր համար կա վտանգ, որ այն չի վերականգնվի դեռ երկար տարիներ:

Բ) Մոր գերխնամքն է, որը երեխայի մոտ կարող է առաջացնել ատելություն մոր նկատմամբ կամ նրա իշխանությունից ազատվելու ցանկություն: Նման մայրերը խանդով են վերաբերվում որդուն, տալիս են նրան ամբողջ սերն ու քնքշությունը, որը չէին ծախսել ամուսնու հետ:

Եթե մոր դերն ընտանիքում դրական է, ապա դեռահասի մոտ առաջանում է ցանկություն` ընտրել նման զուգընկերուհի: Զգալով սառնություն` շատ ծնողներ կարծում են, թե երեխաներն իրենց այլևս չեն սիրում, բայց երբ ճգնաժամային շրջանն անցնում է, հուզական կապը սովորաբար վերականգնվում է:

Տղամարդու իդեալը դեռահասի համար հազվադեպ է կապված լինում հոր հետ, հիմնականում դա լինում է քեռին, ավագ եղբայրը: Դեռահասության շրջանում տղաները ձեռք են բերում կյանքի հիմնական դերերը, որոնց նրանք սովորում են օրեցօր` իրենց ծնողներից: Դրա համար կարեւոր է հոր իդեալը, հակառակ դեպքում նրա մոտ կարող է զարգանալ «նույնականացման դիֆուզիան» նշանակում է դեռահասի չձուլումն ամեն ինչի հետ, ինչ նա գիտի իր եւ շրջապատող աշխարհի մասին: Բարենպաստ պայմաններում դեռահասը պետք է խուսափի դրանից և ձեռք բերի դրական «նույնականացման դիֆուզիան»:

Ընդհանրացնելով` կարելի է ասել, որ որքան վատ են հարաբերությունները դեռահասի եւ ավագ սերնդի միջև, այնքան ավելի շատ է նա շփվելու հասակակիցների հետ, որոնք լինելու են ասոցիալ եւ անկախ մեծերից: Դեռահասի հետ կատարվող փոփոխությունները հաճախ ծնողների աչքում շատ արագ են կատարվում. նրանց միշտ թվում է, թե նրանք դեռ երեխաներ են: Հատկապես դժվար է հայրերի համար. հոր եւ որդու միջեւ կոնֆլիկտը կարելի է բացատրել, մի կողմից, սոցիալական պատճառով (հոր կողմից էմանսիպացիա), մյուս կողմից` հոգեբանական (կոպիտ, սառը վերաբերմունքը, որը դժվարացնում է փոխհարաբերությունները): Հոգեբանները դեռ շատ են քննարկելու, թե ինչն է ավելի վատ ազդում երեխայի զարգացման վրա` ամուսնալուծության հետեւանքնե՞րը թե՞ կոնֆլիկտները կամ վեճերն ընտանիքում: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ամուսնալուծված ընտանիքի երեխան քիչ ագրեսիվ է, քան այն դեռահասը, ում ծնողները միշտ վիճում են: Դեմոկրատիվ ծնողներն ընդունակ են փոխել իրենց պահանջները պայմաններին համապատասխան: Իշխող ծնողները, կիրառելով ավտորիտար մեթոդներ, պահանջելու են երեխայից ենթարկվել պայմաններին: Եթե ծնողների և դեռահասի միջև փոխադարձ վստահություն կա, դեռահասն այդ ամբողջ գործընթացը կանցնի առանց դժվարությունների:

Իրական կյանքում գրեթե անհնար է, որ տան անդամներից որևէ մեկի վատ տրամադրությունը չազդի մյուսների վրա: Հաճախ երեխան, երբ ծնողներն անտրամադիր են, լացելու, տնից փախչելու, վատ արարք գործելու ցանկություն է ունենում: Նա զգում է հոգեբանական դիսկոմֆորտ, սակայն չի տեսնում պատճառը, և թե ինչպիսի միջոցներով է հնարավոր խուսափել դրանցից: Նա շատ զգայուն է և փորձում է փոխել այդ մթնոլորտը` կապելով կամ արտաքին երևույթների, կամ էլ սեփական վարքի հետ:Նա զգում է, որ եթե ծնողների հետ հյուր գնա կամ զբոսնելու, նրանց միջև ջերմություն կառաջանա, կանհետանա այդ անորոշ, տհաճ զգացմունքը:

Այսպիսով, նույնիսկ չհասկանալով, թե ինչ է անում, երեխան գտնում է միջոցներ, որոնք կիջեցնեն ծնողների միջև բախումը եւ հուզական ճնշվածությունը: Բայց նման միջոցները միշտ չէ, որ հասնում են հաջողության: Հաճախ ճնշվածությունից ազատվելով` երեխան ավելի թանկ է վճարում: Սակայն նա դա չի հասկանում և չի տեսնում, ինչպես և իր ծնողները…

Որոշ երեխաներ սկսում են հաճելի, դրական հույզեր ունենալ, երբ հիվանդանում են: Նրանք շրջապատվում են խնամքով և ուշադրությամբ, ծնողների փոխհարաբերություններում ճնշվածությունն անհետանում է: Նման հոգսն ստիպում է ծնողներին ժամանակավոր մոռանալ սեփական վեճերը և ողջ օրն զբաղվել միայն երեխայով: Երեխան զգում է գերփոփոխություն հոգեբանական մթնոլորտում. ծնողները շատ են նրա հետ զբաղվում, խնամում, իսկ ամենակարևորը` նրա հետ միասին են: Եվ իր բնույթով տհաճ հիվանդությունը երեխայի համար դառնում է ցանկալի: Հաճախ հոգեբանական գործոնները մեծ դեր են ունենում երեխայի առողջության վրա: Ընտանեկան բախումների ու վեճերի հետեւանքով երեխան ձեռք է բերում տարբեր հիվանդություններ. սկսում են կակազել, միզել, ունենալ ուժեղ գլխացավեր:

Երբ երեխան զբաղվում է որևէ գործունեությամբ, զգում է իր ցանկություններին, արժեքներին համապատասխան հետաքրքրություն և, կախված պայմաններից, հասնում է կամ հաջողության, կամ անհաջողության: Երբ երեխան զգում է, որ իր անհաջողությունները տխրեցնում, անհանգստացնում են ծնողներին, շատ ջանքեր է գործադրում, որպեսզի դա այլևս չկրկնվի: Այդ պատճառով բարձր պատասխանատվությունը բերում է գերլարվածության:

Երբ հաջողության հասնելու ձգտումը շատ մեծ է, այն առաջացնում է հոգեբանական ճնշվածություն, որն արդեն լրացուցիչ խոչընդոտ է: Այլ կերպ ասած` չափից ավելի մեծ ցանկությունը, բարձր պատասխանատվությունը բերում են անհաջողության, հատկապես բարդ խնդիրների դեպքում: Սա հատկանշական է այն ընտանիքներին, որտեղ ծնողները շատ են մտահոգվում երեխայի հաջողության համար, ջանքեր են գործադրում և այլն: Այսպիսով, պատասխանատվությունը, որը կրում է փոքրիկը, աճում է, եւ նրա հետ միասին մեծանում է հոգեբանական ճնշվածությունը, իսկ դա իր հերթին ավելի շատ է մեծացնում երկրորդական անհաջողության հավանականությունը: Այսպես, ձեւավորվում է փակ շրջան` բարձր պատասխանատվություն-անհաջողություն-հոգեբանական ճնշվածություն-կրկնակի անհաջողություն: Այս շրջանում երեխան կանգնում է բարդությունների առջև. մի կողմից զգում է շրջապատի ճնշվածությունը, ծնողների առջև պատասխանատվություն, քանի որ դա շատ կարևոր է նրանց համար, մյուս կողմից, նրա մի փոքր անհաջողությունը կրկին բերում է ամուսինների միջև բախման: Եվ եթե մինչ այդ բախման պատճառն ուրիշ էր, ապա այժմ դրան է ավելանում նաև երեխայի անհաջողության խնդիրը:

Երեխաներն ընտանիքում լրացումներ են, ամուսիններին կապող օղակ: Նրանք բերում են ուրախություն և քաղցր հոգս, որոնք մեծացնում են միմյանց միջև սերը, դարձնում այն ավելի խորը: Անկասկած, երեխային պետք են ծնողներ` հայր եւ մայր: Սակայն հուզականորեն տարանջատված երկու անձուրաց կյանքը «հանուն երեխայի» հաճախ հանդիսանում է բարենպաստ ընտանիքի կերպար ստեղծելու փորձ: Չլուծված միջամուսնական պրոբլեմները, որոնք թեև թաքնված են, ազդում են երեխայի վրա:

Ընտանիքը միասնական օրգանիզմ է: Ամենալավ պրոֆիլակտիկան հետևյալն է. ամուսնական հարաբերությունների բարելավում, սեփական պրոբլեմների լուծում: Ձեր ամուսնական և սեփական պրոբլեմները ոչ միայն ձեր անձնական գործն են, այլև ձեր երեխայի զարգացման գործոնը:

Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ դեռահասության տարիքում նկատվում է վարքային ավտոնոմիա, բայց, միաժամանակ, ավելի լուրջ հարցերում ենթարկվում են ծնողներին (օրինակ` կրթության): Դեռահասներն ուզում են վիճել մեծերի հետ, ունենալ ինքնուրույն ընտրության իրավունք, և պատասխանատվության զգացում սեփական արարքների համար: Հուզական ավտոնոմիան կախված է ծնողներից: Հուզական մերժման ժամանակ դեռահասը չի ստանում ոչ մի հուզական պաշտպանվածություն ծնողների կողմից: Անհատականացման գործընթացը ձևավորվում է այն ժամանակ, երբ դեռահասն ինքնուրույն որոշումներ է ընդունում:

Բարձր անհատականացման մակարդակի հասած դեռահասները կարող են մնալ ծնողների հետ ջերմ հարաբերությունների մեջ` չզգալով սեփական անհատականացման կորուստը: Ցածր անհատականացման մակարդակով դեռահասներն այնպիսի ընտանիքներից են, որոնց անդամները խուսափում են տարակարծություններից և այն աստիճան են ընդունում ուրիշների կարծիքները, որ այլևս ի վիճակի չեն լինում ընդունել սեփականը:

Ծնողներից երկար ժամանակ բաժանման մեջ գտնվող երեխաների մոտ կարող են առաջանալ վարքի շեղումներ, իսկ հետագայում կարող են հիմք հանդիսանալ հոգեկան խանգարումների համար: Ծնողներից բաժանումը սթրեսոգեն իրավիճակ չէ, սակայն երեխայի համար դժվար է բաժանվել այն մարդկանցից, ում հետ ինքը կապված է եղել: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ փոքր երեխաների մոտ մեծ է հավանականությունը, որ ավելի ուշ տարիքում սթրեսային իրավիճակը կարող է առաջացնել հուզական եւ վարքային շեղումներ: Սակայն պետք է նշել, որ վնասակար է ոչ թե բուն բաժանումը, այլ միջավայրը, մթնոլորտը, որում հայտնվում է երեխան բաժանումից հետո: Հենց սա է հոգեկան խանգարում առաջացնող գործոններից մեկը: Համաձայն որոշ հետազոտողների, այն երեխաները, որոնք որոշ ժամանակով հայտնվել են մանկատներում, դժվար ընտանիքներից են եւ կրկին վերադառնում են նման ընտանիքներ:

Ծնողների բաժանումը կապված է երեխայի հակասոցիալական վարքի հետ, նույնիսկ եթե ընտանիքը մնում է ամբողջական: Տպավորություն է ստեղծվում, որ հակասոցիալական վարքը կարող է հանդիպել վատ, բայց ոչ ամուսնալուծված ընտանիքներից դուրս եկած երեխաների մոտ:

Կարելի է ամփոփել, որ վնասման աղբյուր հանդիսանում է ներընտանեկան հարաբերությունների խախտման գործընթացը, այլ ոչ թե ընտանիքի փլուզումը: Սակայն հարց է ծագում, թե ինչպիսի ընտանեկան փլուզումներ են ազդում երեխայի հակասոցիալական վարքի առաջացման վրա: Գլխավոր գործոն է հանդիսանում երեխան, որին «ատում» են (արհամարհում են) ծնողները: Արհամարհանքը կարող է դրսևորվել մեղադրանքի տեսքով, մեղադրում են տարբեր արարքների մեջ, նկատողություն անում ամեն մի գործողության ընթացքում: Այս զգացումը հաճախ արտահայտվում է երեխայի նկատմամբ սիրո եւ հարգանքի զգացումների հետ միասին: Միակ ծնողը, որը չունի հոգևոր, նյութական, սոցիալական օգնություն, ստիպված է լինում օգնություն և խորհուրդ փնտրել ընտանիքից դուրս: Հասարակությունն էլ իր հերթին է ճնշում գործադրում միայնակ ծնողի վրա: Եթե ընտանիքում մնում է հակառակ սեռի ծնողը, երեխայի մոտ կբացակայեն սեռային զարգացման հնարավորությունները: Առանց հոր մեծացած տղաները ձգտում են դեպի կանացիություն, և նրանց մոտ բացակայում են արական գծերը, սակայն իրականում դա այդքան էլ ճիշտ չէ: Տղաների մեծամասնությունը, որ մեծացել է առանց հոր, չի տարբերվում նորմալ ընտանիքներից դուրս եկած տղաներից: Իհարկե, դա չի նշանակում, թե հոր դերն այդքան էլ կարեւոր չէ: Այսպիսով, մեկ կամ երկու ծնողի ներկայությունն ավելի քիչ է ազդում երեխայի զարգացման վրա, քան երեխաների եւ ծնողների փոխհարաբերությունները, ծնողների վարքը:

Այսպիսով, պետք է նշել, որ ընտանեկան կյանքը բնութագրվում է ոչ թե ընտանիքի անդամներից որևէ մեկի անհատական բնութագրմամբ, այլ սոցիալական պայմաններով և այն միջավայրով, որում ապրում է ընտանիքը: Այս ամենից երևում է, որ ոչ լիարժեք ընտանիքի դեռահասները, ի տարբերություն լիարժեք ընտանիքների իրենց հասակակիցների, ավելի զգայուն են, անզիջող:

Փորձենք ներկայացնել այն առաջարկները, որոնք կօգնեն ոչ լիարժեք ընտանիքում դեսահասների ճիշտ դաստիարակմանը.

Ա. Ոչ լիարժեք ընտանիքներում պետք է ստեղծել պայմաններ, որպեսզի երեխան իրեն զգա սիրված եւ պահանջված, ընդգծվի նրա կարևորությունը:

Բ. Ծնողները պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնեն երեխայի դաստիարակությանը, ավելի շատ ժամանակ տրամադրեն նրան, որպեսզի երեխայի մոտ չձևավորվի թշնամական վերաբերմունք, ագրեսիվություն հասարակության նկատմամբ:

Գ. Իսկ, ընդհանուր առմամբ, բոլոր ծնողներին և ընտանիքներին կառաջարկենք հիշել, որ երեխան գերզգայուն էակ է, որն ամեն ինչ զգում և հասկանում է: Այսինքն, երկու ծնողի առկայությունը դեռ չի նշանակում ջերմ մթնոլորտ, հոգեբանական պահանջմունքների բավարարում, որոնք չափազանց անհրաժեշտ են երեխայի ճիշտ ձեւավորման եւ զարգացման համար:

Հոդվածը հոգեբան Աննա Սաֆարյանի