Արդեն սկսել էր մթնել, երբ նրանք հասան հարևան գյուղը: Այգիների մեջ թաղված փոքրիկ գյուղակը լուռ էր ու խաղաղ: Երբեմն այս կամ այն բակից լսվում էին շների կարճատև հաչոցներ, ապա նորից ամեն ինչ լռում էր, խաղաղվում: Գետափից լսվող գորտերի կռկռոցն ու խոտերի մեջ թաքնված ծղրիդների ճռճռոցն էր միայն, որ խախտում էր շրջապատի անդորրը:
Սամը, որ թևատակին տանում էր Արտեմ Նիկոլաևիչի շորերն ու աշխատությունը, շուտ-շուտ առաջ էր ընկնում և անհանգիստ ձայն տալիս իր ետևից եկողներին:
– Շուտ արեք, տղերք… Ախր, ի՛նչ եք էդպես դանդաղ քայլում: Նա հիմի հուսահատությունից չգիտի, թե ինչ անի, իսկ մենք կրիայի նման ենք գնում:
Տղաներն արագացրին քայլերը: Նրանք նեղ ու քարքարոտ ճանապարհով վեր բարձրացան, անցան գետափին փռված կոլտնտեսության այգիների կողքով և ահա վերջապես կանգ առան մի գեղեցիկ շինության առաջ:
– Ըհը… էս էլ ծուռտիկ Սեդրակենց տունը, – ասաց ուղեկցող տղան, որն, ինչպես գիտեք, այդ նույն գյուղումն էր ապրում, – էն երկու կիսաբաց պատուհանները տեսնո՞ւմ եք…
Տղաները ձգեցին վզները:
– Ա՛յ, հենց էդ կիսաբաց պատուհաններով սենյակում է ապրում ձեր Արտեմ Նիկոլաևիչը: Դե ես գնամ:
– Չէ, չէ: Դու էլ մեզ հետ արի, – առարկեց Սուրը:
– Ախր, ամոթ է, – շփոթված պատասխանեց տղան:
– Ամոթի բան չկա: Արտեմ Նիկոլաևիչը քո իմացածներից չի: Գիտնական է, բայց այնպես հասարակ է, որ ասես իսկի էլ գիտնական չի: Գնանք, – պնդեց Սամը:
Նրանք իրար ետևից անաղմուկ մտան ցանկապատված փոքրիկ այգին, կուզեկուզ անցան պատշգամբի տակով և մոտեցան կիսաբաց լուսամուտներին, որոնք գետնից բավականաչափ բարձր էին գտնվում:
Սամը զգույշ մոտեցավ, կանգնեց ոտքի ծայրերի վրա, բայց տեսնելով, որ նույնիսկ ձեռքը չի հասնում լուսամուտի շրջանակին, ետ քաշվեց:
– Դե, Սուր… օգտագործիր երկար բոյդ, պատուհանը թխկացրու, – կատակով ասաց Սամը և բոլորը ցածրաձայն ծիծաղեցին:
– Ժամանակ եք գտել ծիծաղելու… Մարդու հետ այսպիսի լուրջ բան է պատահել, իսկ դուք առանց մտածելու ծիծաղում եք, – իր վիրավորանքը ծածկելով՝ մռթմռթաց Սուրն ու առաջ եկավ: Բայց ձեռքը դեռ չէր մոտեցրել լուսամուտի փեղկին, երբ ներսից լսվեց Արտեմ Նիկոլաևիչի ծանոթ ձայնը:
– Խնդրում եմ, թանկագինս: Ինչ կերպ ուզում է լինի… Դուք հասկանո՞ւմ եք, նավակի կամ հագուստի մասին չէ, որ այսքան անհանգստանում եմ: Նավակի մեջ, ցավոք սրտի, թողել եմ աշխատությունս… ձեռագիր աշխատությունս: Դա միակ օրինակն էր, դուք պատկերացնում եք, միակ օրինակը…
– Մի մտածի, ընկեր Արտեմ Նիկոլաևիչ: Ուզում է հազար օրինակ լինի, չի կորչի: Հրես գնամ, հեռախոսով ներքևի գյուղերը զանգահարեմ: Երևի արդեն բռնած կլինեն նավակը:
Լսվեց դռան շխկոց: Լույսի մի բարակ շերտ ճեղքեց շրջապատի մթությունը և Արտեմ Նիկոլաևիչի զրուցակիցը շտապով դուրս եկավ այգուց:
Տղաներն իրար անցան:
– Ի՛նչ ես շշմել, թխկացրու պատուհանը, է… – անհամբեր վրա տվեց Սամը:
Սուրն ընձուղտի նման երկարեց բարակ վիզը և կամաց տկտկացրեց լուսամուտի ապակին: Լուսամուտի մեջ հայտնվեց Արտեմ Նիկոլաևիչը:
– Ո՛վ է, – ցած կախվելով հարցրեց նա:
– Այդ մենք ենք, Արտեմ Նիկոլաևիչ, – չգիտես ինչու շշուկով ձայն տվեց Սուրը, – մենք ձեր շորերն ու թղթապանակն ենք բերել:
– Ի՞նչ… ձեռագրե՞րս, – զարմանքից այնպես ուժգին բացականչեց նա, որ պենսնեն թռավ քթի վրայից և սկսեց ժամացույցի լծակի պես ճոճվել օդում: (Այսպիսի թռիչքներ հաճախ էր պատահում նրա պենսնեի հետ): – Դուք ասացիք՝ գտել եք իմ ձեռագրե՞րը…
Պատկառելի ծերունին ուրախությունից այն աստիճան գլուխը կորցրեց, որ մի պահ մոռանալով իր տարիքն ու դիրքը, երեխայի անհամբերությամբ ցած կախվեց լուսամուտից… Բայց այստեղ անսպասելի մի բան պատահեց: Իջնելիս նրա պիջակի կոճակը ընկավ երկաթյա փականին և նա մնաց լուսամուտի փեղկից կախված:
– Ինչո՞ւ ոտքերս գետին չեն դիպչում, – հուսահատ ձայն տվեց Արտեմ Նիկոլաևիչը և կայուն հենարան չգտնելով, սկսեց ոտքերը թափահարել օդում:
Եվ այստեղ ծերուկ գիտնականի ուղեղում երևի մի անգամ ևս ճառագեց Արքիմեդյան այն հանճարեղ միտքը, թե՝ տվեք ինձ հենարան և ես շուռ կտամ ողջ հողագունդը:
Լսվեց շորի պատռվելու ձայն և Արտեմ Նիկոլաևիչը դրմփաց ներքև: Հողագունդը շրջելու փոխարեն նա միայն տնքալով ոտքի կանգնեց, ժպտաց և ձեռքը ետ տարավ ցավոտ տեղերը:
Այս ամենն այնպես անսպասելի կատարվեց, որ տղաները, չկարողանալով օգնության հասնել նրան, միայն թեթևակի փռթկացրին:
– Ուրեմն իսկապես դուք գտե՞լ եք իմ ձեռագրերը, այո՞, – իր լսածին չհավատալով նորից հարցրեց նա:
– Ըհը, գտել ենք, – հուզված ասաց Սամը, – ահա, վերցրեք։ Սրանք էլ ձեր շորերն են: Իսկ նավակի մասին մի անհանգստացեք, Արտեմ Նիկոլաևիչ: Նավակը մենք հարմար տեղ ենք թաքցրել, չի կորչի:
Արտեմ Նիկոլաևիչը հանկարծ առաջ ցցեց սուրուլիկ մորուքը, քթի վրա ուղղեց պենսնեն և աչքերը կկոցած մոտեցավ Սամին:
– Սամվե՞լ… Ինչպե՞ս… Ուրեմն այդ դո՞ւ… Դե, իհարկե, այդ դու ես: Բայց սպասիր, ի՞նչ հրաշքով բուսնեցիր այստեղ: Ի՞նչ ես անում այս կողմերում…
– Սամը մեզ հետ ամառանոց է եկել, տատիս մոտ, – նրա փոխարեն պատասխանեց Սուրը:
– Սպասիր, սպասիր… Որքան հիշողությունս չի դավաճանում, այս Լամանչեցի ասպետն էլ քո դասընկեր Սուրենը պետք է լինի, այնպես չէ՞: Դե ներս գնանք, ներս գնանք, թանկագիններս:
Արտեմ Նիկոլաևիչը տղաներին ներս առաջնորդեց: Դա մի լուսավոր, ընդարձակ սենյակ էր՝ զարդարված ոչ այնքան շքեղ կահույքով: Սեղանին, աթոռներին և ամենուրեք թափված էին մեծ ու փոքր բազմաթիվ գրքեր: Թլոն, Սահակը և մեկ էլ ուղեկցող տղան շփոթված կանգնել էին դռան տակ ու ակնապիշ նայում էին սենյակով մեկ փռված գրքերին:
– Իսկ դուք ինչո՞ւ եք դռան տակ կանգնել, առաջ եկեք…
– Մեր ընկերներն են, Արտեմ Նիկոլաևիչ:
– Դե տեսնում եմ, որ ձեր ընկերներն են, բայց ինչու են կանգնել դռան տակ: Առաջ եկեք, տղաներ:
Արտեմ Նիկոլաևիչը պահարանից հանեց մրգերով լի սկուտեղը ու, դնելով իր փոքրիկ հյուրերի առջև, սիրալիր ասաց.
– Դե, թանկագիններս, առանց քաշվելու: Շատ համեղ տեսակից են, այնպես որ միացյալ ուժերով…
Եվ մինչ տղաները եռանդով մաքրազարդում էին սկուտեղը, Արտեմ Նիկոլաևիչն սկսեց պատմել, թե ինչպես էր անհետացել նավակը:
– Արևը մայր մտնելուց առաջ ես նավակը կանգնեցրի դիմացի ափին գտնվող մի գեղեցիկ վայրում: Եվ, որովհետև այդտեղ լիակատար խաղաղություն էր տիրում, ուստի առանց ժամանակ կորցնելու հանեցի շորերս նավակի մեջ ու ջուրը մտա: Կեսօրից հետո գետի ջուրը այնպես տաք ու հաճելի էր դարձել, որ ուղղակի… Այո, այո, ուղղակի չէի ուզում դուրս գալ: Դե ես էլ, ինչպես հարկն է, մի լավ լողացա: Իսկ երբ դուրս եկա շորերս հագնելու, նավակն այլևս իր տեղում չէր: Պատկերացնում եք, բարեկամներս, երբ ես, հիմարս, ոտքերով շարունակ չփչփացրել եմ, ջուրը ալիքվել ու երկար ժամանակ նավակը ցնցել է: Այդ ցնցումներից աստիճանաբար ծառից քանդվել է առանց այն էլ թույլ կապված պարանի օղակը և ջուրը քշել տարել է նավակը: Ինչ անել… Հարկավոր էր շտապ լուր հասցնել մարդկանց, որ ցածում իսկույն բռնեին, բայց այդ խայտառակ վիճակով ես ինչպես կարող էի գյուղ գնալ: Պատկերացնում եք, ինչ կասեին մարդիկ, երբ ես, ծերուկ հիմարս, օրը ցերեկով, այդպես կիսամերկ, գյուղով անցնեի: Ստիպված սպասեցի գետափին այնքան ժամանակ, մինչև որ մութն ընկավ: Թանկագիններս, ես չգիտեմ ինչով փոխհատուցել ձեզ այդ բոլորի համար:
– Ի՞նչ եք ասում, Արտեմ Նիկոլաևիչ: Ինչ մի բան է որ… – ցածրաձայն ասաց Սամը:
– Ոչ, ոչ… խնդրում եմ առանց ավելորդ համեստությունների: Դա իմ երեսուն տարվա տքնաջան ուսումնասիրությունների արդյունքն էր և կկորչեր, եթե այն չընկներ հուսալի մարդկանց ձեռքը: – Արտեմ Նիկոլաևիչը այստեղ ոգևորված ոտքի կանգնեց, սեղանի վրայից վերցրեց «հրաշքով» գտնված իր ձեռագրերը և զավակին գտած մոր քնքշությամբ մի անգամ ևս տնտղելուց հետո, ավելացրեց. – Փոքրիկ բարեկամներս, դուք փրկեցիք սրանք կորստից և արժե դրա համար ձեզ մի լավ բանով… Այո, այո մի լավ բանով փոխհատուցել:
– Փոխհատուցե՞լ, – զարմացած հարցրեց Սուրը և ապա խորհրդավոր նայեց տղաներին:
Հարմար առիթը թաց չթողնելու համար Սամն իսկույն ոտքի թռավ:
– Արտեմ Նիկոլաևիչ, այ եթե մենք մի բան խնդրենք, չե՞ք մերժի…
– Մերժե՞լ… Իսկ ինչ պետք է խնդրեք, որ ձեզ մերժեմ:
– Մենք… մենք ձեր նավակն ենք ուզում: Միայն մեկ օրով, կտա՞ք…
– Նավա՞կը… Հըմ: Իսկ ձեր ինչի՞ն է պետք նավակը:
– Մենք որոշել ենք գետի վրայով հեռավոր մի արշավ կազմակերպել, բայց նավակ չկա, – պատասխանեց Սուրը:
– Հըմ… արշավ, գետի վրայով… իսկ դուք, հարգելի բարեկամներ, թիավարել գիտե՞ք:
– Գիտենք, գիտենք, – այս ու այն կողմից վրա տվին տղաները:
– Դե, եթե այդպես է… Ինչ արած, ես ձեզ վստահում եմ: Նույնիսկ մի ամբողջ շաբաթ թողնում եմ նավակը ձեր տրամադրության տակ: Միայն թե տեսեք, հա, հերոսներ… նավակը իմ սեփականը չի և ես անպայման պետք է վերադարձնեմ իր տիրոջը:
Տղաներն ուրախ աղմուկով ոտքի թռան և շրջապատեցին ծերուկ գիտնականին:
Դժվար է նկարագրել այն հուզմունքն ու ուրախությունը, որ այդ պահին ապրեցին մեր փոքրիկ հերոսները: Նրանք գրկեցին Արտեմ Նիկոլաևիչին և պատրաստվեցին ձեռքերի վրա վեր-վեր թռցնել, բայց հաշվի առնելով նրա տեսակարար կշիռը, բավարարվեցին այդքանով միայն:
Տղաները հանդիսավորությամբ հրաժեշտ տվեցին Արտեմ Նիկոլաևիչին և ճանապարհ ընկան դեպի տուն:
Գլուխ տասնհինգերորդ. ԱՐՇԱՎԻ ՊԱՏՐԱՍՏՈւԹՅՈւՆՆԵՐ ԵՎ ԱՆԱԿՆԿԱԼ ԼՈւՐԸ