Վերադառնալով Արտեմ Նիկոլաևիչի մոտից Սուրն ու Սամը երկար ժամանակ չէին կարողանում պատկերացնել, թե ինչպես պատահեց այս ամենը: Նավակի անակնկալ «հայտնագործությունը» խենթացնելու չափ ուրախացրել էր նրանց, հատկապես մեր օվկիանոսների քաջարի նավապետին:
Որքան զարմանալի ու հետաքրքիր զուգադիպություններով է լի կյանքը: Եվ ում մտքով կանցներ, որ սովորական մի օր, այդպես անսպասելի, ասես հրաշքով, նա ձեռք կբերեր այն, ինչի մասին երազել էր տարիներ շարունակ:
Չէ, ինչ ուզում եք ասեք, Սամը հիմա աշխարհի ամենաերջանիկ մարդն է համարում իրեն: Նա մի անգամ ևս հաստատ ու վերջնականորեն որոշեց դառնալ նշանավոր ծովագնաց: Այ, կանցնեն տարիներ, նա կմեծանա, կավարտի դպրոցը և նոր գիտելիքներ ձեռք կբերի: Նա հիմա շատ լավ է հասկանում, թե ինչու էր մայրիկը հանդիմանում իրեն, որ աշխարհագրությունից, իր սիրած առարկայից, երեքներ է ստանում և դեռ ուզում է նշանավոր ճանապարհորդ դառնալ: Չէ, ինչ ուզում է լինի, նա այլևս երեքներ չի ստանա, ոչ միայն աշխարհագրությունից, այլև մյուս առարկաներից: Չէ որ այդ բոլորն էլ այնքան պետք են գալու իրեն: Եվ նա դպրոցն ավարտելուց հետո կգնա աշխատելու… Ա՛յ, օրինակի համար, նավաշինարարական գործարաններից մեկում: Թեկուզ ամենադժվար աշխատանքի էլ ուղարկեն իրեն, էլի կգնա: Կգնա և կաշխատի օր ու գիշեր: Կսովորի, թե ինչպես են պատրաստվում իսկական նավերը: Իսկ տարիներ հետո իր սեփական ձեռքերով նա մի այնպիսի նավ կպատրաստի, որի նմանը հազիվ թե գտնվի աշխարհում: Հետո, մի օր էլ նա մեն-մենակ դուրս կգա օվկիանոս… Բայց սպասիր, իսկ Սուրը, Շավարշը. Թլոն, Սահակը… Չէ՞ որ առանց նրանց ոչ միայն հետաքրքիր չի լինի իր համար, այլ նույնիսկ մեն-մենակ անհայտ ու անանուն կկորչի օվկիանոսների անհատակ ջրերում: Ո՛չ, ո՛չ… նա առանց ընկերների ոչ մի քայլ չի անի: Իրեն հավատարիմ ու նվիրված արշավախումբ է հարկավոր և նա տղաներից կկազմի այդ արշավախումբը, իսկ հետո անտակ ու անեզր օվկիանոսների վրայով ճանապարհ կընկնի մարդկության համար նոր հայտնագործություններ կատարելու: Ո՞վ գիտի, գուցե մի օր որևէ անհայտ կղզում կարևոր ուսումնասիրություններ կատարելիս զոհվի գիշատիչների դեմ մղվող կատաղի մարտերից մեկի ժամանակ: Նա, իհարկե, նախօրոք կտակած կլինի սիրելի ընկերներին, որ իր աճյունը դնեն… դե ասենք, հենց թեկուզ մի ցինկապատ արկղի մեջ ու սուզեն օվկիանոսի հատակը՝ ինչպես նավապետ Նեմոյինը: Չէ որ ինքը աշխարհում ամենից շատ օվկիանոսն է սիրել և թող, ուրեմն, իր խոշտանգված մարմինը թաղվի այդ անծայրածիր ջրերի հատակում, ուր պահված են ստորջրյա հազարավոր հրաշք-գաղտնիքներ:
Երևակայական այս հուզիչ հերոսապատումը ստեղծելուց հետո Սամը դարձավ Սուրին, որ այդ ժամանակ անհանգիստ շուռումուռ էր գալիս անկողնում:
– Դե, ըհը՛… Մենք հիմի էնպիսի նավակ ունենք, որ թեկուզ աշխարհի ծերն էլ գնանք, չի խորտակվի: Միայն թե..
– Միայն թե ի՞նչ…
– Դե էն, որ ինչպես պետքն է թիավարել չգիտենք: Իսկ առանց թիավարելու գետի վրայով ոչ մի արշավ էլ գլուխ չի գա: Կարծում ես, Արտեմ Նիկոլաևիչը իզո՞ւր տեղն էր հարցնում թիավարելու մասին, հա՞… Դրա համար հարկավոր է մի լավ վարժվել:
– Վարժվե՞լ… Իսկ ինչի՞ս է պետք վարժվելը, կարծես թիավարելը շատ մի դժվար բան է, որ վարժվեմ:
– Ուրեմն հեշտ է, հա՞:
– Իհարկե, հեշտ է:
– Որ հեշտ է, դե ասա, ո՞նց պիտի թիավարես:
– Պա՜հ… Շատ հասարակ: Կբռնեմ թիակների պոչերից և ա՛յ այսպես… – ու Սուրը պառկած տեղում սկսեց անճոռնի շարժումներով ձեռքերը ետ ու առաջ ճոճել:
– «Ա՛յ, այսպես…», – հեգնանքով կրկնեց Սամը, – ցույց տալն ավելի հեշտ է, բայց հլա մի իսկականից թիավարիր, տեսնեմ էդպես կբլբլացնե՞ս…
– Եվ կբլբլացնեմ, – համառորեն պնդեց Սուրը:
– Իհարկե, քեզ համար ամեն ինչ հաց ու պանիր է:
– Լավ է, Սամ: Դու միշտ էլ սիրում ես ամեն ինչ ուռեցնել: Թիավարելու համար առանձնապես սովորել հարկավոր չէ:
– Հենց բանն էն է, որ հարկավոր է: Ինչ է, կարծում ես հոսանքին հակառակ թիավարելը հանաք բան է, հա՞: Ճիշտ է, մեր գետը հանդարտ է հոսում, բայց էլի դժվար է:
– Հոսանքին հակառա՞կ…
– Բա ի՞նչ, ջրի հետ պապս էլ կթիավարի:
– Իսկ մենք ինչո՞ւ պետք է հոսանքին հակառակ թիավարենք, որ…
– Չէ, ինչպես երևում է՝ նավարկությունը քո խելքի բանը չի: Սա քո ֆոկուսները չեն, որ հո՛պ, հո՛պ… ու ամեն ինչ պատրաստ է: Ծովագնացության ժամանակ հերիք է մի բան չիմացար, պրծավ… Ոտով-գլխով էնպես կկորչես, որ հեչ տեղդ էլ չեն իմանա: Օրինակի համար, հենց թեկուզ մեր արշավի ժամանակ: Ասենք, հասանք Հառաչանքի քարայրը ու հիմի էլ ուզում ենք ետ դառնալ: Եթե հոսանքին հակառակ թիավարել չգիտենք, ինչպես նավակը տեղ կհասցնենք: Պարզ է, շալակել չենք կարող: Դե եթե չենք կարող, ուրեմն նավակը ստիպված կթողնենք ուրիշներին ու ոտքով ետ կդառնանք:
***
Առավոտյան Սուրն ու Սամը թեյելուց անմիջապես հետո վանդակները դուրս հանեցին ցախատնից, Մանուշին խնդրեցին, որ նա կերակրի Դեղնամազիկին ու ոզնուն, և իրենք շտապով վազ տվին գետափ:
Ուռենիներից ներքև գտնվող խիտ թփուտների մեջ տղաները դեռ երեկվանից խնամքով թաքցրել էին Արտեմ Նիկոլաևիչի նավակը: Ծառերից պոկված տերևախիտ ճյուղերով նրանք այնպես վարպետորեն էին քողարկել այն, որ հազիվ որևէ մեկը գլխի ընկներ, թե այդ թփերի մեջ բան կա պահված:
Եվ որպեսզի ոչ ոք չիմանար թաքստոցի տեղը, Սուրն ու Սամը նախ ուշադրությամբ ստուգեցին շրջապատը, ապա արագ-արագ մի կողմի վրա դարսեցին քողարկող ճյուղերը և նավակը ջուրը հրեցին:
Պարզվեց, որ թիավարելու արվեստը այնքան էլ հեշտ ու հասարակ բան չէր, ինչպես Սուրն էր կարծում: Նրանք եռանդով ու համառությամբ ետ ու առաջ էին շարժում թիակները, բայց իզուր… փայտե բարակ ու թեթև թիակները մեկ անտանելիորեն ծանրանում էին՝ չափից ավելի խրվելով ջրում, մեկ էլ աննպատակ ետ փախչում ջրի երեսով: Այս տքնաջան մաքառումների արդյունքը լինում էր այն, որ նավակը մոլորվածի պես պտտվում էր տեղում և առաջ գնալու փոխարեն անզոր լողում էր հոսանքի հետ: Այդ իսկ պատճառով մեր երկու թիավարներն այնքան գործ չէին անում, որքան գոռում-գոչյուններով հարձակվում միմյանց վրա:
– Դե բլբլացրու, է, – բարկացած ծղրտում էր Սամը, – ինչի՞ ես լռել, բլբլացրո՜ւ…
Իսկ Սուրը հուսահատ մի կողմ էր շպրտում թիակի պոչը, ամբողջ հասակով մեկ ցցվում էր նավակի մեջ և երերվելով բղավում.
– Իսկ դու մի գոռա, իմացար: Դու դիտմամբ չես շարժում քո թիակը, որ նավակը տեղում պտտվի:
Նրանք աղմկում էին, իսկ նավակը կամաց-կամաց հեռանում էր ջրի հոսանքով: Եվ անշուշտ քիչ հետո գետը բոլորովին հեռու կքշեր նրանց, եթե այդ միջոցին չհայտնվեին Սահակն ու Թլոն:
– Հե՜յ, տղերք… էդ ո՞ւր առանց մեզ, – ձայն տվեց Թլոն:
– Սպասեք, մենք էլ ենք գալիս, – ավելացրեց Սահակը: Նավակից լսվեց Սուրի հուսահատ ձայնը.
– Ոչ մի տեղ էլ չենք գնում: Շուտ արեք, օգնության հասեք, տղաներ… Ջուրը քշում է մեզ:
Սահակն ու Թլոն հասկանալով, թե բանն ինչումն է, շտապով հանվեցին ու ջուրը մտան: Սրանք շորերը ձեռքներին պահած լողալով հասան նրանց ետևից և իրենց գցեցին նավակի մեջ:
… Մինչև արևի մայր մտնելը տղաները տուն չեկան գետափից։ Թլոյի ու Սահակի համառ ջանքերի շնորհիվ Սուրն ու Սամը արդեն կարողանում էին վարժ թիավարել: Նրանք թիավարելով նույնիսկ փորձեցին գետի հոսանքին հակառակ բարձրանալ մինչև այն գյուղը, ուր ապրում էր սիրելի Արտեմ Նիկոլաևիչը, բայց քանի որ արևն արդեն մայր էր մտնում, ուստի կես ճանապարհից ետ դարձան:
-Գիտեք ինչ, տղերք, – ոգևորված վրա տվեց Սամը, – քանի որ մենք արդեն սովորեցինք թիավարելը, ուրեմն եկեք հենց էսօր էլ սկսենք մեր արշավը:
– Ի՞նչ ես ասում, Սամ, – տեղից վեր թռավ Սուրը, – այս ուշ ժամի՞ն: Գժվե՞լ ես, ինչ է: Շուտով մութը կընկնի և հետո… հետո ո՞վ գիտի ինչեր կարող են պատահել:
Սուրի սարսափած դեմքը տեսնելով, Թլոն ծիծաղելով ասաց.
– Հը, էլի° սիրտդ թփթփաց:
– Ոչ մի թփթփալ: Ես ասում եմ, որ… Ա՜խր, տղաներ, մթի մեջ գետի վրայով ճանապարհորդելու հետ կատակ անել չի լինի:
– Ի՜հ, վախկոտ… Դու միշտ էլ էդպես ես: Սկզբում կբլբլացնես, կբլբլացնես, բայց հենց գործի ժամը եկավ, կսկսես նվնվալ:
– Լսիր, Սամ, – մի փոքր լռությունից հետո խոսեց Սահակը, – ճիշտն ասած, եկեք վաղը գնանք, թե չէ մթնով ինչ պիտի տեսնենք: Ես իմ մասին չեմ ասում: Համ էլ մութը չի բանը: Մենակ ես էնքան եմ մթնով ճամփա ընկել: Ամա թե ուզում եմ ասեմ, լավ չի, տանեցիք կխոսեն:
– Ա՛յ, ճիշտ ես ասում, Սահակ ջան, – իր վախը քողարկելով, իսկույն ավելացրեց Սուրը, – մերոնք էլ կխոսեն: Մորաքույրս… իսկ տատս, ո՜ւ… որ իմացավ, էլ ձեռքից չենք պրծնի:
– Էլի սկսեց: Հա՛յ մթություն, հա՛յ մորաքույրս… Ախր հասկացեք, տղերք, գիշերով մի տեսակ խորհրդավոր է, համ էլ իսկական ծովագնացները մթությունից երբեք չեն վախեցել: Նրանք նույնիսկ պատահել է գիշերները ջունգլիներով են անցել, իսկ շուրջը, ո՜ւ… գիշատիչների սարսափելի մռնչյուններ: Մի տեղ կոկորդիլոսն է երեխայի նման լաց եղել, մի տեղ կատաղի առյուծն է կրճտացրել ժանիքները, իսկ մի ուրիշ տեղ էլ…
– Բավական է, – Սամի նկարագրություններից այլայլված բղավեց Սուրը (աշխարհում նրա համար ոչինչ այնքան սարսափելի չէր, որքան Սամի այդ երևակայական պատմությունները), և նա կամակոր երեխայի շարժումով ոտքը ուժգին չլմփացրեց առջևը գտնվող ցեխաջրի մեջ, – բավական է, քեզ հետ այլևս ոչ մի տեղ…
Նա արագ շուռ եկավ և այն է պատրաստվում էր հեռանալ, երբ Թլոն բռնեց թևից:
– Ո՞ւր: Ի՛նչ ասաց, որ գիժ մոզու նման խրտնեցիր:
– Թող, ասում եմ: Չէ, թո՛ղ,.. Նա միայն իր գիշատիչներով մարդկանց զարմացնել գիտի, թե չէ ձեռքից ոչինչ էլ չի գալիս:
Նրանք այսպես դեռ երկար կվիճեին, եթե Սահակը չընդհատեր.
– Լավ, տղերք: Որ էդպես է, եկեք փորձի համար գնանք: Տեսնենք Սամը ռիսկ կանի մթնով Հառաչանքի քարայրը մտնել:
– Իսկ ինչի՞ց պիտի վախենամ որ…
Սահակն այստեղ խորամանկորեն նայեց Թլոյին, ապա, Սամի համարձակությունը մի անգամ ևս փորձելու համար, ձայնին խորհրդավորություն տալով, շշնջաց.
– Տատս ասում է, որ էդ քարայրում չարքեր կան: Հենց որ մութը վրա է տալիս, նրանք մի էսպիսի վայոց են դնում, մի վայոց… որ էլ չասած:
– Չարքե՞ր… Հի՛-հի՛-հի՛… ի՞նչ չարքեր, – ծիծաղեց Սամը և հետո միանգամից լրջանալով, ավելացրեց, – որ էդպես է, գնա՛նք: Քո էդ չարքերով մենակ էս լողլող նապաստակին կվախեցնես: Դե, ասեք, ո՞վ է համաձայն, որ հենց էսօր էլ ճանապարհ ընկնենք:
– Ե՛ս, – ասաց Թլոն:
– Ես էլ, – վրա բերեց Սահակը:
– Իսկ դո՞ւ, Սուր:
Սուրը լուռ էր:
– Հը, դու չե՞ս ուզում գալ մեզ հետ:
– Դե, ես ինչ… ը՜ ը՜… Իհարկե, ես էլ: Մենք կկանգնենք քարայրի մուտքի մոտ, բայց դու ներս կմտնես: Տեսնենք այնտեղից ինչպես դուրս կգաս:
Տղաները պայմանավորվեցին գիշերը ժամը ուղիղ տասնմեկին կազմ ու պատրաստ հավաքվել գետափին և գետով ճանապարհ ընկնել դեպի «չարքերով լի» Հառաչանքի քարայրը:
– Գնանք Շավարշին էլ ասենք, – հիշեցրեց Թլոն, – թե չէ առանց նրան ի՞նչ արշավ:
Նրանք նավակը տեղավորեցին թաքստոցում և արագ քայլերով գնացին Շավարշենց տուն:
***
Նրան փնտրելու համար տղաները երկար ժամանակ չկորցրին: Իրենց բակի դարբասի մոտ գտնվող տափակ քարի վրա գլխիկոր ու մռայլ նստել էր Շավարշը: Նա ոտքի ծայրով փորփրում էր քարի մոտ թափված հողի փոքրիկ կիտուկը և վրդովված շրթունքներն էր կրծոտում: Շավարշն այնպես էր խորասուզվել իր մտքերի մեջ, որ չնկատեց անգամ տղաների մոտենալը:
– Շավա՜րշ, – ուրախ բացականչեց Թլոն, – էս ո՞ւր ես կորել։ Էսօր գիշերը որոշել ենք նավակով գնալ Հառաչանքի քարայրը դու էլ արի, հա՞…
Շավարշը, իրեն չսազող դանդաղկոտությամբ, բարձրացրեց գլուխը, տխուր, ցրված հայացքով նայեց ընկերներին և նորից մտածկոտ շարունակեց հողը փորփրել:
Տղաները դեռ երբեք այդպես չէին տեսել Շավարշին: Նա, որ միշտ էլ առաջինն էր ոգևորվում մի որևէ լավ բան կազմակերպելիս, այժմ մռայլ ու անխոս նստել էր…
Տղաները զարմացած իրար նայեցին:
– Շավարշ, ի՞նչ է պատահել, – անհանգիստ հարցրեց Սահակն ու նստեց նրա կողքին:
Մյուսները, հետաքրքրված Շավարշի տարօրինակ լռությունից, շրջապատեցին նրան:
– Տղերք, – տխրաձայն խոսեց Շավարշը, – հորս դատի են տալու:
– Դատի՞… Ինչի համար, – միաբերան հարցրեցին բոլորը:
– Ես ինչ գիտեմ: Դատի են տալու, որ իբր կեղծիք է կատարել: Երեկ չէ մեկ էլ օրը հորս հետ չորս բիդոն մեղր տարանք կոլխոզի պահեստը: Երեկ հերս գնում է մուտք արած մեղրի օրդերը ստանա, համա էդ կաղ Սմբատը ձենը գլուխն է գցում ու մատ թափ տալով հորս վրա, սպառնում է մուտքի օրդերի փոխարեն նրան դատի տալ:
– Ախր, ինչի՞ համար, – վրդովված հարցրեց Սամը:
– Ես ինչ գիտեմ: Ասել է, շաքարի մեղր է ու էդ կեղծիքի համար էլ պատասխան պիտի տաս: Հիմի սպասում ենք: Շրջկենտրոնից մարդիկ ենք կանչել, որ գործը քննեն: Ոչ կերածներս ենք հասկանում, ոչ խմածներս: Է՜հ… ես ինչ գիտեմ: Խեղճ մերս էնքան լաց եղավ որ…
– Տո էդ կաղ աղվեսը, – բռունցքը կատաղությամբ սեղմած, վեր թռավ Թլոն, – ախ, թե ուժս հերիք էր արել…
– Մի տխրի, Շավարշ, եթե հայրիկիդ գործը դատարան էլ տան, միևնույն է, կազատվի:
– Ճիշտ է, ճիշտ է… – հաստատեցին բոլորը:
Այդ միջոցին դարբասի ետևից լսվեց Շավարշի մոր ձայնը և տղաները ոտքի կանգնեցին:
– Դե, տղերք, ես գնացի… շտապ գործ կա: