Կեսօրյա թեժ արևն իր շողերն էր սփռել գյուղի վրա: Տղաները դանդաղ ցած էին իջնում գետափ տանող զառիթափ ճանապարհով: Հեռվում, կանաչապատ բլրակի ստորոտին, արածում էին կոլտնտեսության ձիերը: Իսկ ձիերից մի քիչ հեռու, թավշե կանաչի վրա, կոխ էին բռնել ձիապահ տղաները: Նրանց լիաթոք ծիծաղն ու հարայհրոցը պարզ և որոշակի լսվում էր հեռվից:
Սամը, տեսնելով հեռվում ոտաբոբիկ վազվզող ձիապահ տղաներին, որոնք համարձակ թռչկոտում էին փուշ ու տատասկների միջով, ինքն էլ ցանկացավ ազատվել ավելորդ ծանրություններից: Նա ճամփակեսին կանգ առավ, կոշիկները հանեց ոտքերից, կապիչները իրար կապելուց հետո ուսը գցեց և ապա վեր քշտեց շալվարի փողքերն ու քայլեց առաջ: Նույն բանն արեց և Սուրը: Այդպես հաճելի էր քայլել, թեև արևից տաքացած գետինը, փոքր-ինչ այրում էր նրանց մերկ ոտքերը:
Հասնելով գետափ, տղաներն ուսերից ցած իջեցրին կոշիկներն ու չուգունե կլորիկ կաթսան և կախ տվին մոտակա ծառից: Սուրն իսկույն մագլցեց ուռենիներից մեկի վրա, որպեսզի կարթաձողերի համար երկու ճյուղ կտրի: Իսկ այդ ժամանակ Սամը, նստած ջրից ցցված մի մեծ քարի վրա, հիացած շուրջն էր դիտում:
Չնայած սաստիկ շոգին, գետից դուրեկան զովություն էր փչում: Սքանչելի մի տեսարան էր բացվել նրանց առաջ: Եվ իզուր չէր, որ Սուրն այնպես ոգևորված էր պատմում իրենց գյուղի գեղեցկության մասին:
Գետի հայելանման ջրերի մեջ արտացոլվել էին ոչ միայն ափերին փարթամորեն աճած ծառերը, կապույտ երկինքն ու հանդարտ սահող գորշագույն ամպերի նուրբ ծվենները, այլև օդում ճախրող սևափետուր մանգաղաթևիկները: Նայում էր Սամը ու թվում էր, որ այդ մաքուր, վճիտ ջրերի տակ ծածկված է ոչ թե խճաքարերով, ծովախոտերով լեցուն մի սովորական հատակ, այլ սահուն և անտակ մի տարածություն, որի մեջ ամփոփվում է մի ուրիշ երկինք, մի ուրիշ աշխարհ:
Մի խումբ սպիտակափետուր սագեր, ջրի մեջ ընկած պատառոտված թերթիկների նման, դանդաղ լողում էին հոսանքի ուղղությամբ: Իսկ ափով վազվզում էր մի փոքրիկ աղջիկ և ձեռքին ուռենու դալար ճյուղ բռնած՝ հսկում, որ սագերը շատ հեռուն չլողան: Հանկարծ աղջիկը նկատեց տղաներին և սկսեց ուշադիր զննել այնպիսի մի օտարոտի հայացքով, ինչպես տեղացին կնայեր անծանոթ եկվորին: Սամն այդ հայացքից շփոթվեց, վեր կացավ նստած տեղից ու գնաց դեպի այն ծառը, որի վրայից արդեն ցած էր իջնում Սուրը՝ կտրած ճյուղերը ձեռքին:
Աղջիկը դեռ կանգնած նրանց էր նայում:
…Երբ կարթաձողերը արդեն պատրաստ էին, տղաները սկսեցին փորփրել ափի խոնավ հողը և մի քանի րոպե հետո խայծի համար բազմաթիվ որդեր հանեցին: Խայծերը կարթերին ամրացնելուց հետո, նրանք նստոտեցին ջրից դուրս ցցված լերկ քարերի վրա և կարթերը ջուրը գցեցին:
Պարապությունից տղաները ցածրաձայն սուլում էին ու ջրում կախված իրենց մերկ ոտքերը անդադար տարուբերելով՝ սրտատրոփ սպասում խցանի շարժվելուն: Սուրին, չգիտես ինչու, ամեն անգամ թվում էր, որ խցանը թեթևակի ցնցվում է:
– Ըհը, շարժվեց, – ուրախ բացականչում էր նա և անհամբերությունից կարթը շարունակ ջրից դուրս քաշում:
– Ի՞նչ ես ձենդ գլուխդ գցել: Ձկները կլսեն ու կարթին չեն մոտենա, – սաստեց նրան Սամը:
– Պա՛հ… չէ մի կլսեն: Ջրի տակից նրանք շատ պիտի լսեն, ի՜նչ է…
– Իսկ դու, որ բան չգիտես, մի՛ խոսի: Այ, իսկական ձկնորսները…
Սամը դեռ խոսքը չէր ավարտել, երբ վերևից ուրախ բացականչություններ լսվեցին: Ջրի հոսանքի հետ դեպի իրենց ափն է լողում կարճլիկ գերաններից պատրաստված մի փոքրիկ լաստ: Մեր հերոսներին հասակակից գյուղացի երկու տղաներ (իսկ լաստի վրա չորսն էին) արագ շարժում էին ինքնաշեն թիակներն ու լաստը ամբողջ ուժով դեպի ափ մղում: Մյուս երկուսը, ամուր ու երկար փայտաձողերի օգնությամբ, ուղղություն էին տալիս լաստին: Նրանցից մեկը հանկարծ նկատեց ափին նստած Սուրին ու Սամին և, ընկերներին դառնալով, ինչ-որ բան ասաց: Բոլորը բարձրաձայն ծիծաղեցին:
– Էս մեզ վրա՞ են ծիծաղում, – վիրավորված հարցրեց Սամը՝ աչքը չհեռացնելով նրանցից:
– Ի՞նչ գիտես…
– Ինչի չտեսա՞: Դեռ էն մեկն էլ մատով մեզ էր ցույց տալիս: Սպասիր մի էստեղ գան, տես թե ոնց եմ մռութներին հասցնելու, – աքլորացավ Սամը:
Լաստը դանդաղ մոտեցավ ափին և մեր ձկնորսներից քիչ հեռու կանգ առավ: «Ուղևորները» լաստի վրայից հավաքեցին իրենց շորերը և ափ ելան: Նրանցից մեկը, որ ջրից դուրս գալով լաստին ամրացված պարանն էր ծառի բնից կապում, ցույց տվեց ձկնորսներին ու բարձրաձայն ասաց.
– Տո մի էնտեղ նայեք, է՜… Յանի դրանց գլխին հեչ խելքի պատառ կա… Ոտները չփչփացնում են ջրի մեջ ու դեռ ուզում են չանգալին ձուկ ընկնի:
– Քաղաքից են, էլի, – ավելացրեց մեկ ուրիշը, – դրանք ո՜ւր, ձուկ բռնելն ո՜ւր:
Այս խոսքերը լսելով, Սուրն անհանգիստ շարժվեց նստած տեղում և ջրից կամաց դուրս քաշեց կարթաձողի նման բարակ ու երկար ոտքերը: Իսկ Սամը դրա փոխարեն թշերը սպառնալից ուռեցրեց, արհամարհանքով վեր ցցեց կճատ քիթը ու ոտքերը դիտավորյալ ավելի ուժգին սկսեց թափահարել ջրի մեջ:
Սամի արհամարհական, կռվի կանչող այդ շարժումները բոլորովին դուր չեկան հեռվում կանգնածներին: Եվ նրանք ահա թե ինչ որոշեցին…
Նրանցից մեկը՝ նիհար, բայց ճկուն շարժումներով մի տղա, որին ընկերները կատակով «Թլո» էին կանչում, նրա փոքր-ինչ թլվատ լինելու համար, գլխին հավաքեց մյուսներին ու ինչ-որ բան շշնջաց: Թե ինչ ասաց նա, դժվար էր գուշակել: Միայն տղաները նրա խոսքերից քահ-քահ ծիծաղեցին ու սկսեցին արագ հանվել:
Երբ Թլոն խորամանկ ժպիտը դեմքին ետ քաշվեց ափից, մյուսներն աղմուկ-աղաղակով ջուրը նետվեցին: Նրանք ուրախ կատակելով, ձկան նման սուզվում էին ջրի մեջ, հետո դուրս էին գալիս ջրի
երեսն ու ոտնալող տալով զանազան ծամածռություններ անում։ Եվ երբ ձանձրանում էին, իսկույն հանգիստ պառկում էին մեջքի վրա ու, ինչպես իրենք կասեին, «դաշնակալող» տալով, հոսանքի հետ առաջ գնում:
Սուրն ու Սամը զգում էին, որ այդ ամենն արվում է իրենց զարմացնելու համար: Եվ նրանք ամեն կերպ աշխատում էին ցույց տալ, որ ամենևին էլ ուշադրություն չեն դարձնում նրանց վրա: Սամն իր բարալիկ ձայնով մի երգ էր ծվծվում, իսկ Սուրն էլ քթի տակ մռմռալով՝ ձայնակցում էր նրան: Չնայած մեր «երգիչները» այդ շլացնող դուետով փորձում էին ցուցադրել իրենց անտարբերությունը, բայց միևնույն ժամանակ աչքի պոչով հետևում էին ջրում լողացող իրենց ախոյաններին:
Թլոն, որ մինչ այդ, չգիտես ինչու, մոտեցել ու կանգնել էր մեր ձկնորսների գլխավերևը, աննկատելի նորից ետ քաշվեց: Հետո նա ուժեղ վազքով, գորտի նման շպրտեց իրեն ջուրը: Ընկերներն այդ տեսնելով, շտապ դուրս եկան ջրից: Սուրն ու Սամը նրանց այդ տարօրինակ տեղափոխությունից ոչինչ չհասկանալով, իրենց համար հանգիստ նստած էին՝ կարթաձողերը ձեռքներին:
Օգտվելով հարմար առիթից (իսկ այդ պահին Սուրն ու Սամը խոսքի էին բռնվել), Թլոն խորը շունչ քաշեց ու միանգամից սուզվեց ջրի հատակը:
Հանկարծ Սամի կարթաձողը թեքվեց ու կռացավ: Նույնիսկ ջրի երեսին տմտմբացնող խցանն էլ ծանրությունից սուզվեց ջրի տակ:
– Վա՜յ, էս ի՛նչ էր… Շուտ արա, Սուր: Կաթսան բեր… Գուցե կենդանի տեղ կհասցնենք, – ուրախ ծղրտաց Սամը:
– Ի՞նչը, – նրա անկապ խոսքերից ոչինչ չհասկանալով, զարմացած ծոր տվեց Սուրը:
– Ընկա՜վ, ձո՜ւկ ընկավ… Ո՛ւխ, ինչ էլ ծանր է:
Սուրը ձկան անունը լսելուն պես, վեր թռավ տեղից:
– Ձո՞ւկ… Սպասիր, Սամ, հանկարծ ջրից չհանես, թե չէ կսատկի, – արագ վրա տվեց նա, իր կարթաձողը մի կողմ շպրտեց ու վազեց մոտակա ուռենին: Հենց որ կաթսան ձեռքին նորից ետ եկավ, Սամը ամբողջ ուժով կարթը ջրից դուրս քաշեց:
Այ քեզ զարմանք… Կարթից կախված էին… կոշիկնե՜ր… Սամը տարակուսանքով շուռ եկավ ու նայեց իրենց ետևում գտնվող ուռենուն:
Դե, իհարկե… Կարթից կախված էին հենց իր՝ Սամի կոշիկները:
Եվ մինչ մեր դժբախտ ձկնորսները գլուխ կտրաքացնեին հասկանալու, թե ինչ հրաշքով էին կոշիկները ջրի տակ մտել, նրանցից քիչ հեռու կանգնած տղաները, արդեն փորները բռնած՝ թավալվում էին կանաչների վրա:
Քրքջում էր նաև Թլոն, որ վաղուց դուրս էր եկել ջրի տակից ու այժմ լողալով մոտենում էր ափին:
Երբ ամեն ինչ պարզ ու հասկանալի դարձավ, Սուրն էլ ակամայից սկսեց ծիծաղել:
– Ի՛նչ ես հռհռում, – բարկությունից հանկարծ պայթեց Սամը, ապա ջղային շարժումներով կարթից անջատեց իր թրջված կոշիկները: Լաստի մոտ կանգնած տղաներն այս անգամ ավելի բարձրաձայն քրքջացին: Սամին թվաց, գետինը փախչում է ոտքերի տակից, և ինքը ուր որ է վայր պիտի ընկնի: Դրա հետ մեկտեղ, ինչ-որ բան սեղմում էր կոկորդը: Նա մի կերպ տիրապետեց իրեն, զայրույթից մի քանի անգամ թուքը կուլ տվեց և կռվի պատրաստվելով՝ քայլերն ուղղեց դեպի տղաները: Սուրը երկչոտ քայլերով հետևեց նրան:
Եվ այստեղ անշուշտ երկու «բանակների» միջև ահեղ մի ճակատամարտ տեղի կունենար, եթե այդ միջոցին հեռվից եկող անսպասելի կանչը չսթափեցներ նրանց:
– է-հե-հե-հե՜յ…
Ձայնի վրա բոլորը միանգամից շուռ եկան:
Գետափ բերող ճանապարհով մի անթամբ ձիու վրա նստած, քառատրոփ դեպի իրենց էր արշավում…
– Շավարշը, տղերք, – ուրախ բացականչեց նրանցից մեկը:
Ձիավոր տղան մոտեցավ և ճարպիկ ոստյունով ցած թռավ ձիու վրայից, շարժելով Սուրի և Սամի նախանձն ու հիացմունքը: Եվ ի զարմանք վերջինների, նա փոխանակ իր ընկերներին միանալու, մոտեցավ իրենց ու մտերմական ձայնով հարցրեց.
– Քաղաքից Նոյեմզար տատի տուն եկողները դո՞ւք եք…
– Մենք ենք, ի՞նչ կա որ, – մռայլ պատասխանեց Սուրը:
– Եկա ասեմ, որ մորքուր Մարթան ձեզ էր ման գալիս, – ասաց տղան ու ձիու սանձից բռնած, ավելի մոտեցավ: – Իմ անունը Շավարշ է, սրանք էլ իմ ընկերներն են… Ուզում եք՝ մեկին ուղարկեմ ձերոնց իմաց տա, որ ման չգան, դուք էլ եկեք… Այ, այս լաստով ներքևի քարայրն ենք գնալու: Էնքան հետաքրքիր տեղ է: Գիտե՞ք, համ էլ էդ քարայրի մոտ մի սպանված ուսուցչի գերեզման կա: Իսկ քարայրն էնքան խորն է ու ոլոր-մոլոր, որ մեջն ընկնեք, կմոլորվեք: Եկեք գնանք, հա՞… – արագ վրա էր տալիս Շավարշը:
Հեռու կանգնած տղաները, Շավարշի մտերիմ խոսակցությունը տեսնելով, զարմացած իրար նայեցին, ապա կամաց-կամաց սկսեցին մոտենալ:
Շավարշի խոսքերից մեր հերոսների աչքերն արտասովոր կերպով շողացին: Եվ մի՞թե աշխարհում նրանց համար ավելի հետաքրքիր բան կգտնվեր, քան այդպիսի ճանապարհորդությունը։ Բայց արի տես, որ քիչ առաջ տեղի ունեցած ծաղրն ու ծանակը ստիպել էր տալիս նրանց կասկածելու տղաների ազնվության վրա: Արդյո՞ք մի նոր փորձանք չէին բերի իրենց գլխին ու հեռու կանգնած մի լավ ծիծաղեին, ինչպես քիչ առաջ: Եվ Սամը մռայլվելով ցածրաձայն ասաց.
– Երևում է, դու լավ տղա ես: Մենք քեզ հետ ուր ասես կգնանք, բայց քո ընկերների հետ…
Սամը այստեղ լռեց:
– Քո ընկերների հետ իսկի մի քայլ էլ չենք անի, – իսկույն լրացրեց նրան Սուրը:
Շավարշը խոժոռեց դեմքը և ապա, զննող հայացքը չհեռացնելով իրեն շրջապատող տղաների երեսներից, խստությամբ հարցրեց.
– Ինչի՞… Երևի խաթրներիդ դիպել են, հա՞…
Սուրն ու Սամը լուռ էին:
– Դե որ լռում եք, ուրեմն դիպել են, էլի, – ինքն իրեն լրացրեց Շավարշը և բարկությունից շրթունքները կրծոտելով, բռնեց կողքին կանգնած տղայի օձիքից:
– Ես մեղավոր չեմ, Շավարշ, – շփոթված վրա տվեց տղան, – բոլորը Թլոյի սարքած օյիններն էր: Էդ նա ասաց, որ էս տղու… – Նա մատնացույց արեց Սամին և արագ-արագ պատմեց բոլորը:
– Թլո… Հլա մի մոտ արի:
Թլոն երկչոտ քայլերով առաջ եկավ:
– Հիմի ոնց ես, հը՞… Բա գետինը մտիր, էլի: Քաղաքից մարդ գա մեր գյուղը ու դու նրա խաթրին դիպչե՞ս: Բա որ հանկարծ դու գնաս քաղաք ու քո գլխին էդ օյինը բերեն, լավ կլինի, հա՞…
Թլոն շփոթված՝ կախեց գլուխն ու ոտի բթամատով սկսեց գետափի մանրիկ ավազը փորփրել: Հետո նա մեղավոր մի հայացք գցեց Սուրի ու Սամի կողմը, ապա, դառնալով Շավարշին, հազիվ լսելի ձայնով քթի տակ մռթմռթաց.
– Էլ չեմ անի… թող ներող լինեն:
Շավարշը՝ նշաձև կրակոտ աչքերով խաղողի ողկույզի նման խիտ, գանգուր մազերով այդ տղան, որ իր հասակակիցների մեջ ամենից ճարպիկն էր և ուժեղը, երբեք չէր գժտվում որևէ մեկի հետ կամ անտեղի վիրավորում: Իսկ եթե հանկարծ պատահում էր այդպիսի բան, ապա թեկուզ մեղավորը դիմացինը լիներ, Շավարշը ինքն էր առաջինը խոսում ու վիրավորված ընկերոջ սիրտը շահում: Դրա համար էլ բոլորը սիրում էին նրան ու հավատում:
– Հրես Սևուկին մի քիչ լողացնեմ, ուղարկեմ տուն, ճանապարհ ընկնենք, – տղաների հաշտությունից հետո ասաց Շավարշը, ապա շորերը հանելով, ձիու հետ գետը մտավ:
Հենց այդ միջոցին ճանապարհի վրա հայտնվեց Մանուշը:
– Հե՛յ, Սուր, Սամ… Տուն եկեք: Մորաքույր Մարթան կանչում է: Սուրն ու Սամը հավաքեցին իրենց իրերն ու ճանապարհ ընկան դեպի տուն:
Այսպես սկսվեց նրանց առաջին ծանոթությունը գյուղի տղաների հետ: