Հաջորդ օրը, կենդանաբանության ժամին, երբ ուսուցչուհին պատմում էր նոր դասը, Սամն անհանգիստ դրության մեջ էր։ Որքան ցանկանում էր ուշադրությունը լարել ուսուցչուհու պատմածը լսելու, չէր կարողանում: Կոպերը ինքնաբերաբար փակվում էին, գլուխը դանդաղ իջնում էր ցած: Նա երբեմն սթափվում, մի պահ լարում էր լսողությունը ու նորից… Մի քանի անգամ էլ փորձեց այդպես աչքերը փակ լսել, դարձյալ չկարողացավ:
Ինչ-որ բան շարունակ դժժում էր ականջներում: Ուսուցչուհու արտասանած բառերը շիլայի նման շաղախվում էին գլխում: Ի վերջո, նա սկսեց դանթել՝ ընկնելով հաճելի ինքնամոռացության մեջ:
Սամը երևի դեռ երկար ժամանակ այդպես լող կտար երազների ծովում, եթե կողքին նստած Սուրը արմունկով չհրեր նրան:
– Սա՛մ, այ Սա՛մ, լսում ես, մի քնիր…
Սամը բարձրացրեց գլուխը, մշուշված աչքերով նայեց ուսուցչուհու կողմը:
Տեսնելով, որ իր «բացակայության» ժամանակ շուրջը արտակարգ փոփոխություն չի կատարվել, բերանը լայն բացած հորանջեց, տրորեց քնաթաթախ աչքերն ու մռթմռթաց.
– Ի՞նչ ես անընդհատ քաշքշում…
– Ո՞վ է քաշքշում: Ես մենակ արմունկով կամաց հրեցի: Ախր Լուսինյանը երկու անգամ քեզ նայեց, իսկ դու ննջում էիր:
– «Ննջո՜ւմ էիր, ննջո՜ւմ էիր», – խեղդված ձայնով բարկացած կրկնեց Սամը: – Հենց էնպես հո չեմ ննջում: Ես վարժեցնում եմ ինձ:
– Ինչի՞ն ես վարժեցնում, քնած ժամանակ լսելո՞ւն:
– Հենց էդպես, ինչ զարմանալու բան կա: Բոլորն էլ պետք է վարժեցնեն իրենց քնելիս լսել, իսկ լսելիս՝ քնել: Այդպես ժամանակի խնայողություն կլինի, և մարդիկ ավելորդ ժամեր չեն կորցնի:
– Այդպիսի բաներ միայն ֆանտաստիկ գրքերում են լինում, – շշնջաց Սուրը:
– Ոչ մի ֆանտաստիկ գիրք, դա իմ հայտնագործությունն է:
– Դադարեցրեք քչփչոցները, – նկատողություն արեց ուսուցչուհին և այդպիսով Սամի նոր հայտնագործության պարզաբանումն ընդհատվեց:
Սուրի զգուշացումները, իհարկե, ապարդյուն անցան: Սամը նորից սկսեց դանթել:
Ուսուցչուհին, տեսնելով նրա գլխի մարզանքները, Սուրի անհանգիստ վիճակը, հարցրեց.
– Ի՞նչ է պատահել…
Սուրը պատասխանի փոխարեն ուժեղ հրեց ընկերոջը: Սամը վեր թռավ նստած տեղից ու սկսեց հարբածի նման օրորվել:
– Ապա, Սամվե՛լ, թվիր երկկենցաղների դասին պատկանող կենդանիների անունները, – դիմեց նրան ուսուցչուհին:
Սամը ճպճպացրեց մանրիկ աչքերը, մի քանի անգամ թուքը կուլ տվեց ու շփոթված նայեց շուրջը:
– Երկկենցաղների՜… Երկկենցաղների՜, – հազիվ կմկմաց նա և նստարանի տակից աննկատելի սեղմեց Սուրի ոտքը:
Վերջինս շտապեց օգնության հասնել նեղն ընկած ընկերոջը։
– Սարյակները, ծիծեռնակները, արագիլները, – ձեռքը բերանին դնելով շշնջաց Սուրը:
Սամը համարձակ կրկնեց.
– Երկկենցաղների դասին են պատկանում սարյակները, ծիծեռնակները, արագիլները… – Եվ վերջացնելով, ինքնաբավակ հայացքով նայեց ընկերներին:
Աշակերտները փռթկացրին:
– Լսի՜ր, Սամվել, – ծիծաղելով դիմեց նրան ուսուցչուհին,- կարող ես ինձ ասել, թե ինչո՞ւ են նրանք երկկենցաղների դասին պատկանում:
Դասարանում մի պահ լռություն տիրեց:
– Երկու ապրելաձև ունեն, – թաքուն շշնջաց Սուրը, – ամռանը մեզ մոտ… ձմռանը՝ տաք երկրներում: Սամը կրկնեց.
– Որովհետև նրանք… Որովհետև նրանք երկու ապրելաձև ունեն: Ամռանը լինում են մեզ մոտ, իսկ ձմռանը… ձմռանը չվում են տաք երկրներ:
Վրդովված ուսուցչուհին պահանջեց Սուրի օրագիրը:
– Իմը՞, – շփոթված հարցրեց նա:
– Այո՜, քոնը, – պատասխանեց ուսուցչուհին:
Սուրը տարակուսանքով նստարանի տակից դուրս քաշեց պայուսակը, հանեց օրագիրը և անհաստատ քայլերով մոտեցավ ուսուցչուհու սեղանին:
Ուսուցչուհին սկսեց ինչ-որ նշումներ կատարել օրագրում: Սուրը երկար վիզը սագի նման առաջ պարզած, հետևում էր նրա ձեռքի յուրաքանչյուր շարժումին: Հանկարծ նա այլայլվեց:
– Ինչի՞ համար… Չէ որ դուք ինձ դաս չեք հարցրել…
– Դու շատ լավ գիտես, թե ինչի համար, – բարկացած պատասխանեց ուսուցչուհին:
Սուրը վերցրեց օրագիրը, հուսահատ նայեց աշակերտներին ու գլխահակ ետ վերադարձավ:
Դե, իհարկե, նա չէր սխալվում, երբ մտածում էր, որ իր հետ պատահած բոլոր դժբախտությունների պատճառը միայն ու միայն Սամն է: Մեկ էլ տեսար խելքին մի բան փչեց, էլ պրծում չկա: Գործն այնպես շուռ կտա, այնպիսի մի օյին կսարքի, որ վերջում ամեն ինչ շիլա-փլավ կդառնա:
Իսկ Սամն էլ իր հերթին մտածում էր, որ եթե աշխարհիս երեսին գոյություն չունենար Սուրը, ապա ամեն բան էնպես կանոնավոր կընթանար, ինչպես մեծերի մոտ:
… Զանգը հնչեց:
Աշակերտները աղմուկով շրջապատեցին Սամին ու Սուրին:
– Այ թե բան էիք գտել, հա՜… – ընդհանուր ժխորի մեջ լսվեց տղաներից մեկի ձայնը, – պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչքան ծիծաղելի կլիներ, եթե մի օր գորտերն ու դոդոշները թռչեին օդում և նույնիսկ չվեին տաք երկրներ:
Իսկ աղջիկներից մեկն իր բարալիկ ձայնով ծղրտաց.
– Կամ դրա փոխարեն արագիլներն ու ծիծեռնակներն ապրեին ջրում և լուսնյակ գիշերներին կռկռային:
– Զարմանալու ի՞նչ կա որ, – հեգնանքով ասաց Պետրոսը, – դա էնպիսի մի խոշոր նորություն կլինի, որ մեկ էլ տեսար Սուրը մի նոր գիրք գրեց, «թե ինչպես գորտերն ու դոդոշները գրավեցին տիեզերքը»:
Ընկերների ծաղրն ու ծիծաղն այնպես կատաղեցրեց Սամին, որ նա վեր թռավ տեղից և հարձակվեց Սուրի վրա:
– Այս ինչ արեցիր, հը՞… Ի՞նչ արեցիր: Առանց մտածելու բերանդ բաց ու խուփ ես անում և մարդկանց գցում կրակի մեջ: «Սարյակնե՜րը, արագիլնե՜րը», բայց նրանք իսկի էլ երկկենցաղների դասին չեն պատկանում:
– Քո պատճառով «երկու» ստանամ և դեռ ես եմ մեղավորը, հա՜… Ինչի՞ էիր ոտքս տրորում, «հուշի՜ր, հա հուշի՜ր», – պոռթկաց Սուրը և միանգամից վեր թռչելով՝ բռնեց ընկերոջ օձիքից,- այ թե ինչ պտուղն ես եղել:
– Քաշի՜ր ձեռքդ, ասում եմ:
– Չե՛մ քաշում…
– Վերջը վատ կլինի, քաշի՛ր, ասում եմ, – սպառնաց Սամը և ուռած թշերն ավելի ուռացրեց: Դա նշանակում էր, որ փոթորիկ է պայթելու:
Սուրը վախեցած բաց թողեց նրա օձիքը և, ետ-ետ գնալով դեպի գրատախտակը, կմկմալով ասաց.
– Իսկ ես… ես քո քիթ ու մռութը պո… պոմիդոր կդարձնեմ:
– Ապա մի դարձրու:
– Եվ կդարձնեմ:
– Դե դարձրու, էլի՛: Դարձրո՛ւ, ասում եմ:
Տղաները կռվի պատրաստվող աքաղաղների նման դեռ երկար ժամանակ այդպես մարտահրավերներ կկարդային, եթե Պետրոսը չբացականչեր.
– Օհո՛, տղերք, մեր «երկկենցաղները» կարծես լուրջ պատերազմ են սկսում:
Պետրոսի այս բացականչության վրա Սամը սթափվեց, դադարեցրեց լեզվակռիվը և արագ մոտեցավ գրատախտակին: Վերցնելով կավիճը, նա տարօրինակ մի կենդանի նկարեց, որը ավելի շատ ավանակի էր նմանվում:
– Գորտերն ու դոդոշները պատկանում են երկկենցաղների դասին, իսկ դու, իսկ դու ահա թե ում դասին ես պատկանում – ասաց նա ու մատով գրատախտակը ցույց տվեց։
Առաստաղն ասես միանգամից փուլ եկավ Սուրի գլխին: Նա բարկությունից սեղմեց բռունցքները և մոտենալով Սամին, սպառնագին ասաց.
– Իսկույն մաքրիր…
– Ինչի մաքրեմ: Սա ինձ իսկի էլ չի խանգարում ,- հեգնորեն պատասխանեց Սամը և անտարբերությամբ ավելացրեց, – ինքդ մաքրիր, եթե այդքան անհանգստացնում է քեզ։
Սուրը զայրույթից ամբողջ մարմնով դողաց։ Նա արագ վերցրեց փոքրիկ բարձիկը և, ջնջելով գրատախտակի վրայի այլանդակ մռութը, կավճոտ ջնջոցը շպրտեց Սամի դեմքին:
Փոշու մի փոքրիկ ամպ բարձրացավ, և նրա շիկավուն, պեպենոտ երեսը ծածկվեց կավճափոշով:
– Ա՜խ, ուրեմն, այդպե՞ս… – փնչացրեց նա և, ճանկելով գետին ընկած ջնջոցը, հարձակվեց Սուրի վրա:
Քաշքշուկն սկսվեց:
Երկու «ախոյաններն» էլ, չզիջելով մեկը մյուսին, ճարպկությամբ իրար ձեռքից խլում էին ջնջոցը և կավճով անգթորեն սպիտակեցնում միմյանց, չխնայելով ո՛չ մազ, ո՛չ հագուստ:
Աշակերտները դեռ նոր էին բաժանել ջրաղացպանի պես ոտից գլուխ ճերմակած տղաներին, երբ բացվեց դասարանի դուռը և ներս մտավ մաթեմատիկայի դասատուն:
Երեխաներն արագ իրենց տեղերը գլորվեցին, իսկ Սուրն ու Սամը այնպես էին տաքացել, որ առանց ուշադրություն դարձնելու շրջապատի վրա, շարունակում էին բզկտել իրար:
– Սա ի՜նչ ներկայացում է, – թնդաց դասատուի թավ ձայնը: – Զանգը վաղուց տվել են, իսկ դուք ահա թե ինչո՜վ եք զբաղված: Անմիջապես դուրս կորեք դասարանից և մինչև չլվացվեք, աչքիս չերևաք…
Շփոթված տղաները դուրս եկան դասարանից: