«Փոթորկանավի» փորձարկման այդ խայտառակ ձախողումից հետո Սուրի ու Սամի կյանքը կամաց-կամաց սկսեց սովորական հունով ընթանալ: Ճիշտ է, թեև այդ դեպքից հետո նրանք ամաչում էին գյուղի տղաների աչքին երևալ, բայց և այնպես նրանց մեջ մենակյաց կյանքից ազատվելու ինչ-որ մի տեսակ ցանկություն էր առաջացել:
– Չէ, այսպես բան դուրս չի գա, – մի անգամ վրդովված ասաց Սուրը, – տղաներն ամեն անգամ Կաղնուտի անտառն են գնում, լաստով ուր ասես որ չեն լողում, իսկ մենք քանի օր է այստեղ ենք, բայց գյուղն անգամ դեռ ինչպես պետք է չենք տեսել: Այսպես ասած, ձեռքներս ծալած նստել ենք:
– Ինչի ենք ձեռքներս ծալած նստել: Բա նավակ պատրաստելը… – Սամն այստեղ լռեց ու մի քանի անգամ կուլ տվեց թուքը:
– Նավակ պատրաստե՜լը… պատրաստեցինք, ինչպես չէ: Դեռ մի կարգին չփորձած, անունն էլ պոչից կպցրիր: «Փոթորիկների միջով պիտի անցնի…»: Անցա՞վ, ինչպես չէ: Լավ էր, որ կարողացանք գլուխներս ազատել: Բոլորը հռհռում էին, ինչպե՛ս էին հռհռում: Ասենք, շատ լավ էին անում, տեղն էր մեզ: Ես ասում էի, որ երկուսով բան դուրս չի գա, բայց դու չլսեցիր, քո ասածն արիր:
Սամը ոչինչ չէր գտնում պատասխանելու, իսկ Սուրը ոգևորված դեռ շարունակում էր գնդացրի նման պտպտալ:
– Ամբողջ ժամանակ այդ քոսոտ տաշտակով զբաղվեցինք: Լավ չէր լինի՞, որ դրա փոխարեն «կենդանի անկյուն» ստեղծելու մասին մտածեինք, ասա, լավ չէ՞ր լինի:
– Դե ի՞նչ ես դու էլ հարցնում, հա հարցնում: Ասենք՝ մտածեինք, բա քարա՞յրը…
– Քարայրը տեղից չէր փախչի և հետո տղաների լաստով կարող էինք գնալ: Իսկ դու սեփական նավատորմիղ ունենալու մասին էիր մտածում: Հետո կարծում ես «կենդանի անկյուն» ստեղծելը հասարակ բան է, հա՞… Դա, եթե ուզում ես իմանալ, մի լուրջ… այսպես ասած, հասարակական նշանակություն ունեցող նախաձեռնություն է: Դրա համար դպրոցում մեզ դեռ շնորհակալություն էլ կհայտնեին:
Թեպետ քարայրն իր առեղծվածային գաղտնիքներով ոչ մի կերպ դուրս չէր գալիս Սամի գլխից, բայց Սուրի այդ բովանդակալից ու խորիմաստ ճառից հետո նա վերջապես համաձայնեց հետաձգել իր որոշումը, մինչև որ գյուղի տղաների հետ անկեղծ ու կայուն բարեկամություն կհաստատեին:
…Եվ ահա մի առավոտ Սուրն ու Սամը վերցրին պահածոյի երկու դատարկ տուփ ու գնացին գյուղի եկեղեցին՝ մողեսներ որսալու:
Արևոտ, պայծառ առավոտ էր: Մի հաճելի զովություն էր տարածվել օդում: Մեղմ քամին հանդարտորեն օրորում էր կանաչ բարդիների սլացիկ կատարները: Մեղմաձայն խշշում էին գյուղի շուրջը սփռված ցորենի հասած արտերը, որոնք մայրամուտի բրոնզագույն ցոլքերով բռնկված ծովի նման ալիքվում էին:
Գյուղի գերեզմանատնից քիչ վերև, սևազգեստ վանականի նման փեշերը թավշածածկ կանաչի վրա փռած, կանգնած էր ցածրիկ պարսպով շրջափակված կիսաքանդ եկեղեցին: Տղաները բակ մտան:
Կանաչով ծածկված եկեղեցու լայն ու հարթ բակում արածում էին երկու հորթուկներ: Հորթուկներից քիչ հեռու պառկել էր տասից տասնմեկ տարեկան շիկահեր, պեպենոտ դեմքով մի տղա:
Բակի մեջտեղում կողք-կողքի կանգնած էին մամռոտած ժանգագույն խաչքարերը:
Հարյուրավոր տարիներ առաջ շնորհալի հայ փորագրիչները, մաշված-ոսկրացած ձեռքերով, իրենց սիրտն ու հոգին դրած մետաղյա բրիչների ծայրերին, օր ու գիշեր տառապալից և անքուն փորել-փորագրել, կյանք են տվել այդ անշունչ քարերին: Դարեր շարունակ հողմերն ու մրրիկները, անձրև կարկուտը ծեծել-ծեծկրտել են արդեն ծաղկատար դարձած մարդկային ձեռքի այդ հրաշալիքները՝ փորձելով ոչնչացնել դրանք: Բայց հակառակ բնության տարերքին, դեռ կանգուն են մնացել այդ բեկորները՝ մի ստեղծագործ ժողովրդի փառքն ու իմաստությունը վկայելու համար:
Սամը երկար ժամանակ ուշադրությամբ նայում էր պղնձագույն խաչքարերին, նրանց տակ փռված շիրմաքարերին ու փորձում էր կարդալ անհասկանալի մակագրությունները:
«Աստ հանգչի մարմինն իմաստասեր Բարսեղի, ծառա Հիսուսի Քրիստոսի, վախճանեալ ի օրն վարդավառա»: – Կարդաց նա դիմացը գտնվող քարի վրայի մակագրությունը, և ուսերը վեր քաշեց:
Հեռվում, կանաչների վրա պառկած հորթապահ տղան, որ գլուխը վեր տնկած ակնապիշ նայում էր Սուրին ու Սամին, ձայն տվեց.
– Գրաբար է, դժվար թե հասկանաք…
Տղաները թողեցին խաչքարերն ու սկսեցին պտտվել եկեղեցու շուրջը: Մոտենալով կաղնեփայտ հաստ դռանը, նրանք կանգ առան: Հանկարծ Սուրը բացականչեց.
– Նայիր, Սամ, մողեսներ…
Պատի խարխլված քարերի արանքից, արագ ու կտրուկ շարժումներով, ներս ու դուրս էին անում չորսոտնյա սողունների այդ փոքրիկ ներկայացուցիչները:
Սամի աչքերը փայլեցին: Նա մի պահ ձգվեց տեղում, ապա ոտքերի ծայրերի վրա կամացուկ մոտեցավ պատին: Գորշագույն պատն ի վեր, գլուխը ցցած՝ արևկող էր արել մի հողագույն մողես: Արևից տաքացած քարը, երևի հաճելի թմրություն էր պատճառել սողունին և նա անշարժ ծեփվել էր պատին:
– Ամանը մոտ բեր, շուտ, – անհամբեր շշնջաց Սամը, բայց հազիվ էր նա ձեռքը մեկնել մողեսին, երբ Սուրը շտապելուց հանկարծ սայթաքեց ու փռվեց նրա ոտքերի տակ, իսկ մողեսը կայծակի արագությամբ թաքնվեց ճեղքի մեջ:
Սամը զայրույթից ծռմռեց դեմքը և լացակումած ձայնով ծղրտաց.
– Թյո՛ւ… էս ինչ արիր, հը՞… Ի՞նչ արիր: Ընձուղտի նման վեր ես ցցում դունչդ ու ոտքերիդ տակն էլ չես նայում:
– Իսկ դու մի՛ գոռա, իմացա՞ր: Ինքդ չես կարողանում բռնել, ուրիշին են մեղադրում:
Քիչ անց քարի արանքից դուրս եկավ մի ուրիշ մողես և քարացավ տեղում։ Սուրի մթագնած ուղեղում «հանճարեղ» մի միտք փայլատակեց։
– Ապա մի կողմ քաշվիր, – գործնականորեն շշնջաց նա և տարօրինակ ձևով չռեց աչքերն ու միօրինակ սվվացնելով, դանդաղ առաջ գնաց: Բայց իզուր… Ոչ նրա չռված աչքերի գերբնական կախարդությունը, ոչ էլ բազմանշանակ սվվոցը չգրավեցին անիծյալ մողեսին: Նա փութկոտ ու վախեցած շարժումներով հետևեց իր ցեղակցի օրինակին:
Եվ այսպես, մեր երկու հերոսները երկար ժամանակ ապարդյուն փորձեր էին անում, բայց ոչ մի անգամ չէր հաջողվում գոնե մեկը որսալ:
Ի վերջո, տղաները ձանձրացան ու պատրաստվեցին տուն վերադառնալ: Բայց դեռ մի քանի քայլ չարած, Սամը, հեռվում ինչ-որ բան նկատելով, կանգնեց:
Գերեզմանատան կողքով անցնող նեղլիկ ճանապարհով գնում էր Շավարշը:
– Շավա՜րշ, հե՜յ, Շավարշ, – ձայն տվեց Սամը:
Նրա ձայնի վրա Շավարշը կանգ առավ, ետ նայեց և ուղղելով թևատակի փոքրիկ կապոցը, հանդարտ քայլերով եկավ դեպի տղաները:
– Ո՞ւր ես, Շավարշ, էլ գետափ չես գալիս, – մտերմագին ձայնով հարցրեց Սամը:
– Գործը շատ է, տղերք, հորս եմ օգնում: Մեղր քաշելու ամենաթունդ ժամանակն է, – պատասխանեց նա, ապա տղաների ձեռքների թիթեղյա ամանները տեսնելով, հարցրեց. – Էս ի՞նչ բանի եք:
Սամն իսկույն մի քանի կցկտուր բառերով պատմեց Շավարշին «կենդանի անկյուն» ստեղծելու իրենց մտադրությունը:
– Ուզում ենք մողես բռնել, բայց չենք կարողանում: Հենց ձեռքներս մոտեցնում ենք թե չէ, մեկ էլ տեսար հո՛պ… մտավ պատի մեջ։
– Չէ, էդպես չեք կարող, – ժպտադեմ ասաց Շավարշը, – դրանք էնպիսի պտուղ չեն, որ ձեռքով բռնվեն: Դրանց մի փալասի կտորով… Կամ հենց թեկուզ այ էդ ծղոտի գլխարկովդ կբռնենք:
Նա ձեռքի կապոցը ցած դրեց, վերցրեց Սամի լայնեզր գլխարկը ու դարանակալեց պատի մոտ: Զարմանալին այն էր, որ երկար ժամանակ Շավարշը նայում էր իր գլխավերևում կանգնած մողեսին,
բայց չգիտես ինչու, չէր պատրաստվում բռնել:
– Շավարշ, բռնիր, է, ախր կփախչի, – շտապեցրեց նրան Մուրը:
– Մի քիչ սպասեք, դեռ ժամանակը չի: Մողեսները միջատներ են ուտում: Նրանք ժամերով սպասում են, երբ պատի վրա ճանճ կամ մոծակ կնստի: Նա կզբաղվի միջատ բռնելով, իսկ ես էլ՝ նրան:
Անցան սպասումի երկար րոպեներ:
Եվ ահա Շավարշը դանդաղ վեր բարձրացավ պպզած տեղից Ու մեկ էլ հո՜պ… գլխարկը ուժեղ թմփացրեց պատին:
Տղաներն անհանգիստ իրար նայեցին:
Մողեսի տափակ, դեղնավուն գլուխը դուրս էր մնացել ճմրթված գլխարկի տակից: Նա անզոր ճիգերով փորձում էր դուրս պրծնել, բայց Շավարշը ժամանակ չտվեց նրան սթափվելու: Ամուր ու ճկուն մատներով բռնեց գերի ընկած սողունի գլխից և ժպտալով դարձավ տղաներին.
– Ամանը մոտ բերեք…
Սամը, պահածոյի տուփը ձեռքին, արագ մոտեցավ ու ձեռքը երկարեց մողեսի պոչին:
– Պոչից չբռնե՛ս, կպոկվի, – վրա պրծավ Սուրը:
Երբ մողեսն արդեն ապահով տեղավորված էր տուփի մեջ և ծածկված թիթեղյա կափարիչով, Շավարշը վերցրեց կապոցն ու ցածրաձայն ասաց.
– Դե ես գնամ, տղերք: Հորս հաց պիտի հասցնեմ: Մողեսներին չմոռանաք արևի տակ պահել, թե չէ կսատկեն: Հետո սատկած ճանճեր, որդեր լցրեք առաջները, որ ուտեն: Տղերքով Կաղնուտի անտառն ենք գնալու, թե կարող եք դուք էլ եկեք: Համ էլ ձեր էդ «կենդանի անկյունի» համար գուցե մի ուրիշ բան էլ կբռնենք: Կգա՞ք…
– Կգանք, Շավարշ, անպայման կգանք, – համարյա միաբերան պատասխանեցին նրանք:
Շավարշը գնաց:
– Տեսնո՞ւմ ես, – նրա գնալուց հետո ոգևորված ասաց Սուրը, – դու դեռ ասում էիր «երկուսով, հա երկուսով»: Տղաները գյուղի ամեն ծակուծուկին ծանոթ են, ինչքա՜ն բանով կարող են մեզ օգնել:
Սամը պատասխանի փոխարեն գոհունակ ժպտաց:
