Անցնելով գյուղի ծուռումուռ փողոցներով, սայլը կանգ առավ բարձր տան դիմաց, որը շրջապատված էր փոքրիկ այգով։ Այգու առջև աճած սլացիկ բարդիների արանքից տունը հազիվ էր երևում: Դա գյուղի ծայրին գտնվող ամենավերջին տունն էր, որտեղից մի երկու-երեք հարյուր քայլ այն կողմ սկսվում էր գետի կանաչապատ ափը: Ափի երկայնքով ձգվող վարսաթափ ուռենիներն իրենց դալար ճյուղերն էին կախել գետի հայելանման ջրերի վրա: Իսկ մյուս ափին փռվել էր Կաղնուտի խիտ անտառը, որը հեռվից նայողին երկնքի ու գետի կապույտն իրարից անջատող մի երկար, կանաչ գիծ էր թվում:
– Դե ահա՛… էս էլ մեր տունը, – ուրախ ասաց մորաքույր Մարթան ու շրջազգեստի փեշերը հավաքելով, ցած իջավ սայլից:
Երբ իրերը ցած իջեցրին, քեռի Հարութն իր գործը ավարտած համարելով՝ մտրակեց ձիերը, ու սայլը շարունակեց իր ճամփան: Սուրը զմայլված նայում էր արևի շողերի տակ փայլփլող գետի կապույտ ջրերին, մյուս ափին տարածված Կաղնուտի անտառին և նրա հիշողության մեջ վերակենդանանում էին ծանոթ արահետներն ու ոլորապտույտ կածանները:
Հարևան տան կտուրին կիտված խոտի դեզի վրա արևկող էին արել չորս-հինգ տարեկան երկու կարմրաթուշ տղաներ: Նրանք իրենց շեկլիկ գլուխները վեր ցցած, հետաքրքրությամբ նայում էին եկվորներին: Քիչ անց բացվեց այդ տան դուռը և շեմքին հայտնվեց պառավ մի կին:
– Յա, էդ դո՞ւ ես, Մարթա ջան, – խզված ձայնով ասաց նա ու տնքտնքալով մոտեցավ: – Աղջի, մերդ հանդ է գնացել, հրես էս էլ բանալին…
Մորաքույր Մարթան բարևեց ծեր կնոջը ու նրա ձեռքից բանալին վերցնելով, այգու փոքրիկ դռնակից ներս մտավ: Մանուշը խրտնած հորթի նման, նրանից առաջ վազեց ու փայտե աստիճաններով սլացավ վերև:
Երբ բոլոր իրերը ներս բերին, մորաքույր Մարթան ասաց.
– Դուք հանգստացեք, իսկ ես գնամ տատի ետևից։
– Ես էլ եմ գալիս, մորաքույր, – շտապով մեջ ընկավ Մանուշը։ Նրանք տանից դուրս եկան:
Սամը, որ ոչ մի վայրկյան բաց չէր թողնում եզրերն իրար վրա բերված ծղոտե գլխարկը, նրանց գնալուց հետո սրտնեղած ասաց.
– Ի՞նչ ես շարունակ դես ու դեն վազվզում: Ավելի լավ է արի սրան տեղավորենք, թե չէ էսպես ձեռքիս բռնած հո շարունակ ման չենք տալու:
Լորտուն, որ ամբողջ ճանապարհին անշարժ կծկվել էր Սամի տրորված գլխարկի մեջ, այժմ անհանգստության նշաններ էր ցույց տալիս: Փշփշոտ մաշկը խզխզացնելով ծղոտի վրա, նա գալարվում էր ու պատեպատ դիպչում:
– Հլա մի ձեռքդ էստեղ կպցրու, տես թե ոնց է բարկությունից գունդ ու կծիկ դառնում, – անհանգիստ վրա բերեց Սամը:
Սամին անհանգստացնում էր այն միտքը, որ եթե անմիջապես լորտուի համար մի ուրիշ, ավելի հարմար տեղ չգտնեն, ապա նա դուրս կպրծնի գլխարկի միջից ու կփախչի: Իսկ Սուրին էլ այդ պահին մի ուրիշ բան էր սարսափեցնում, լորտուն շատ որ գազազեց, հանկարծ կարող է պատռել ծղոտե գլխարկի մաշված կողը ու հարձակվել իրենց վրա:
– Սամ, արի դրան դեն շպրտենք, հը՞… Ով գիտի, մեկ էլ տեսար գլխներիս ինչ փորձանք կբերի:
– Ի՞նչ փորձանք:
– Վնաս կհասցնի, էլի…
– Իսկ ի՞նչ է, չգիտե՞ս, որ լորտուները մողեսների ցեղին են պատկանում: Նրանք օձերի նման չեն խայթում:
– Ճիշտ է, չեն խայթում, բայց մոռացա՞ր, թե մի անգամ բնագի դասատուն ինչ ասաց:
– Ի՞նչ…
– Լորտուները շատ ուժեղ են: Նրանք անգամ օձերին են հաղթում…
– Օձերին կարող են:
– Կարծում ես մարդուն չե՞ն կարող…
– Չէ՛, չեն կարող, – համոզված պատասխանեց Սամը:
– Ուժները չի պատի, հա՞… – ձայնը երկարացնելով կրկնեց Սուրը: – Հանկարծ որ փաթաթվեց վզիդ վերջ: Այնպես կսեղմի, որ աչքերդ էլ դուրս կթռչեն:
Որքան էլ Սուրը ճիգ թափեց ապացուցել Սամին, որ լորտուին երկար ժամանակ պահելն անհնարին է ու վտանգավոր՝ բան դուրս չեկավ:
Եվ ահա տղաներն ընկան քունջ ու պուճախ: Նրանք սկսեցին մի այնպիսի հարմար բան փնտրել, որտեղ հնարավոր լիներ պահել լորտուն: Երկար փնտրելուց հետո, վերջապես, Սամը սենյակի անկյունում կավե մի փոքրիկ կուժ նկատեց: Տեսնելով, որ կուժը դատարկ է, նա ոգևորված ասաց.
– Սրանից էլ լավ բա՜ն… Լորտուին կգցենք մեջը, թղթից մի հաստ խցան կպատրաստենք ու դրանով պինդ կփակենք։
– «Պինդ կփակե՜նք», – հեգնանքով կրկնեց Սուրը: – Բա որ բերանը փակենք, որտեղի՞ց շունչ կքաշի:
Սամը մի պահ լռեց, ապա փոքր-ինչ մտածելուց հետո ուրախ բացականչեց.
– Գտա՜… Որպեսզի լորտուի շունչը չկտրվի, մենք կժի տակ կծակենք: Դե ինչ ես թթվում: Մի վախի, շա՜տ փոքր, հազիվ մեխի հաստության չափ:
– Չէ՜… Հո չե՞ս գժվել: Կուժը, ով գիտի, պետք կգա: Եթե տատս իմանա…
– Բան էլ չի ասի: Ազնիվ խոսք, Սուր, բան չի ասի, – աղերսագին ձայնով համոզեց Սամը և հետո գլխարկի մեջ կոլոլված լորտուն պարզեց Սուրին, – դու բռնի, ես հիմա խցան պատրաստեմ: Դե բռնի, էլի, հո քեզ չի ուտի,..
Սուրը դողդողացող մատներով ընկերոջ ձեռքից վերցրեց գլխարկն ու իրենից այնպիսի պատշաճ հեռավորության վրա պահեց, որ ասես լցված լիներ պայթուցիկ նյութերով:
Մինչ Սամը թղթերը ձեռքի մեջ տրորելով, կժի բերանը փակելու համար խցան էր պատրաստում, Սուրը հանկարծ ինչ-որ բան մտաբերելով, հուսահատ ասաց.
– Լավ, ասենք թե շունչ քաշելու համար անցք բացեցինք, բայց չէ որ լորտուն եթե շատ մնա, քաղցած կսատկի, դե մենք էլ ի՞նչ գիտենք, թե նրանք ինչ են ուտում:
– Բա չգիտե՞նք… Չէ որ կենդանաբանությունից անցանք, որ լորտուները գորտ են կուլ տալիս: Դե մենք էլ գորտ կգցենք կժի մեջ: Նրանք մի գորտով կարող են երկու-երեք ամիս ապրել:
– Վա՜յ, ասենք ճիշտ որ… Ես մոռացել էի, – պատասխանեց Սուրը:
Այդպիսով էլ նրանց ամբողջ վիճաբանությունն ավարտվեց:
… Սամը կուժը դրեց հատակին, Սուրի ձեռքից վերցրեց գլխարկն ու ծալած եզրերը կամաց ետ տարավ: Լորտուն հանեց դեղնավուն գլուխը և բարակ, երկճյուղանի լեզուն շարժելով, սկսեց դանդաղ դուրս սողալ: Տեսնելով այդ, Սուրը վախից ետ-ետ փախավ ու սարսափախառն ձայնով ճչաց.
– Զգո՜ւյշ, Սամ։ Նա կարծես ուզում է հարձակվել:
Սամը պատասխանի փոխարեն ժպտաց քթի տակ, բռնեց սողունի գլխից և իսկույն մտցրեց կժի մեջ: Այդ միջոցին աստիճանների վրա ոտնաձայներ լսվեցին:
– Տատս եկավ, շո՜ւտ, կուժը մի տեղ թաքցրու: Շորերդ էլ ուղղիր, թե չէ նա բոլորովին տանել չի կարող թափթփված մարդկանց, – արագ վրա տվեց Սուրը: Նա, ժամանակ չկորցնելով, ճամպրուկի վրայից վերցրեց ծաղիկների փունջը, որը Մանուշն էր հավաքել ճանապարհին:
– Բռնիր, սա էլ քո կողմից կտաս իրեն…
– Ճառ եմ ասելու, ինչ է… – տրտնջաց Սամը և դեռ խոսքը չվերջացրած, կիսաբաց դուռը թեթևակի ճռռոցով բացվեց կրնկի վրա:
Սուրը, որ ժպտալից տեսք էր ընդունել, միանգամից մռայլվեց: Իսկ Սամն էլ, որ ձգվել էր տեղում ու առաջ պարզել ծաղկեփունջը, քրքջաց ամբողջ ուժով: Այ քեզ ծիծաղելի բան… Դռների մեջ հայտնվեց կեռ եղջյուրներով մի սևուկ այծ ու մկկալով առաջ վազեց: Տղաներն այս անակնկալից ապշած՝ միմյանց նայեցին և հռհռացին այնպիսի բարձր ձայնով, որ այծն այս անգամ վեր ցցեց մորուքավոր դունչն ու, կարծես ցանկանալով ձայնակցել նրանց, մկկաց:
– Ախ դու հիմարի գլուխ… Մռութդ խոթում ես այնտեղ, ուր քեզ չի կարելի, – բղավեց Սուրն ու բռնելով այծի եղջյուրներից, աքացի տալով, դուրս քշեց նրան: Սուրը դեռ նոր էր ոտքը ներս քաշել, երբ այծը նրա ետևից կրկին սենյակ վազեց:
Սամը թուլացավ ծիծաղից:
– Դու էլ ի՞նչ ես հռհռում, – կատաղեց Սուրն ու ամբողջ բարկությունը թափեց թշվառ այծի գլխին: Նա այս անգամ բռնեց կենդանու ետևի ոտքերից և քաշքշելով դուրս գցեց: Այծը, ըստ երևույթին, վշտացավ մեր փոքրիկ տանտերերի անհյուրընկալ վերաբերմունքից ու փոր-փոշման ցած իջավ՝ թխկթխկացնելով փայտե աստիճանները:
– Խեղճը կարոտել, քեզ տեսնելու է եկել, իսկ դու դուրս ես շպրտում, – կատակով ավելացրեց Սամն ու բարալիկ ձայնով կչկչաց. – Հի՜, հի՜, հի՜…
Սուրը բարկութունից ատամներն էր կրճտացնում: Իսկ մի քանի րոպե հետո աստիճանները դարձյալ թխկթխկացին:
– Էլի հա… Դե հիմա ես… – սպառնաց Սուրը ու ջղային շարժումներով սկսեց շուրջը նայել, ապա կռացավ, թախտի տակից դուրս քաշեց մի երկար ցախավել և ոտքի թաթերի վրա քայլելով գնաց, կանգնեց դռան ետևը։ Անցան սպասումի մի քանի վայրկյանները։
Ահա և բացվեց դուռը: Սուրը շտապով վեր բարձրացրեց երկար ցախավելը և այն է ուզում էր ամբողջ ուժով ցած իջեցներ «անիրավի» գլխին, բայց ձեռքը քարացավ օդում:
Այծի փոխարեն շեմքին կանգնած էր տատը:
– Էս ի՞նչ է… Ա՜խ դու ոչ ու փուչ, էդպե՞ս ես դիմավորում քո տատին, – վրդովված ասաց նա ու ձեռքերը կանթելով կողերին, ներս մտավ: Մորաքույրն ու Մանուշը նրա հետ չէին:
– Դե գիտես, տատ, – շփոթված ու կարմրած կմկմաց Սուրը, – մենք, ըը՜… Մենք կարծեցինք այծն է, բայց, բայց…
Սամը հազիվ հասցրեց երկու ձեռքով փակել իր բերանը, որ ծիծաղը չպայթի:
Տատը, գլխի չընկնելով, թե խոսքն ինչի մասին է, վշտացած ասաց.
– Ասում ես էծ եմ, հա՞… էդպես է, բալամ, էդպես է… Մարդ որ պառավեց, էծ էլ կդառնա, հլա մի բան էլ դենը:
…Սամին ներկայացնելու հարկ չեղավ: Երևի մորաքույր Մարթան արդեն պատմել էր նրա մասին, որովհետև տատն առաջ եկավ և տալով նրա անունը, սիրալիր ասաց,
– Էդ ինչի՞ ես էդպես սառած կանգնել, Սամվել: Նստի՛ր, որդի: Այ Սուրեն, հենց թողեն լողլող բոյդ առնես ու կանգնես… Այ տղա, մի սրանք (նա ցույց տվեց ճամպրուկները) մեկ էլ օթախը քարշ տուր, է՛… – և ապա համբուրելով տղաներին, ավելացրեց, – ես էլ գնամ, սառը թան բերեմ, որ խմեք, սրտներդ հովանա…
Տարօրինակ բնավորություն ուներ Նոյեմզար տատը: Շարժ ու ձևի մեջ կոպիտ, խոսքերի մեջ՝ կծու և հեգնող, բայց միշտ խստադեմ ու բարկացկոտ այդ կինն իր կրծքի տակ պահում էր անչափ զգայուն, բարեգութ մի սիրտ, որը հավասարաչափ բաբախում էր ոչ միայն իր հարազատների, այլև ուրիշների համար: Մի խոսքով, ինչպես գյուղացիներն էին ասում՝ դրսից զանգակ էր, ներսից՝ բամբակ:
Սուրն ու Սամը, իհարկե, իսկույն գործի անցան: Եվ այն ժամանակ, երբ նրանք զբաղված էին իրերը մյուս սենյակ տեղափոխելով, չնկատեցին, թե ինչպես տատը վերցրեց թախտի ոտի մոտ թեք ընկած փոքրիկ կուժն ու սենյակից դուրս գնաց:
Չանցած մի քանի րոպե, բակից սարսափած մի ճիչ հասավ նրանց ականջին: Տղաները շտապով դուրս թռան և ինչ…
Առաջին աստիճանի վրա թուլացած նստել էր տատը ու ակնապիշ նայում էր աստիճանների կողքին դրված քարե սանդին։ Խեղճ տատի շրթունքները վախից դողդողում էին: Ձավար ծեծելու քարե սանդի շուրջը ցաք ու ցրիվ թափված էին փշրված կժի կտորները:
Տեսնելով տղաներին, տատը տեղից վեր կացավ ու ցույց տալով փշրված կուժը, ահաբեկված ասաց.
– Անտերի մեջ օձ էր մտել… Կուժը տարա, ասի՝ թան լցնեմ: Հենց բերանից թուղթը ետ քաշեցի, մեկ էլ տեսնեմ, էդ սատանի ճիպոտը գլուխը դուրս հանեց, որ գլուխը դուրս հանեց, ոտներս տակիս ծալվեցին…
Սուրն ու Սամը, որ առանց նրա պատմությունը լսելու, արդեն հասկացել էին ամեն ինչ, աստիճանները դմբդմբացնելով՝ ցած սլացան:
– Ո՞ւր փախավ, տատի, – շնչակտուր հարցրեց Սամը:
– Թփերի մեջ մտավ: Դեսն արեք, աման… Օձը որ կատաղեց, էլ պրծում չկա:
– Ի՜նչ արիր, տատ… Ի՜նչ օձ, լորտու էր, անտառում էինք բռնել: Ախար քեզ ո՞վ էր ասում առանց մեզ հարցնելու կուժը բաց անես, է՜… – հուսահատ վրա տվեց Սուրը:
– Յա՜… Դե ասեք ձեր սարքած օյիններն են, էլի… Ա՛խ, շան լակոտներ, էդ մուռտառը կժի մեջ եք պահել հերիք չի, հլա մի բան էլ ես եմ պարտ մնացել, հա՞: Ուզում էիք տեղն ու տեղը լեղաճաք լինեի, որ ձեռքերդ վեր պարզած պար գայիք, հա՞… Հլա մի սպասեք, ես ձեզ ցույց կտամ, անիծվածներ:
Եվ մինչ տատն աստիճանների վրա կանգնած դեռ շարունակում էր բարկացած նախատել, տղաները տակն ու վրա էին անում այգու ցանկապատի տակ բուսած խիտ թփուտները, բայց լորտուն չկար:
Իսկ Սամն էլ լացակումած ձայնով շարունակ կրկնում էր.
– Էլ ինչ, ամեն ինչ կորավ… Էլ ինչ, բոլորն իզուր անցավ…