Հենակավորը բաժանվեց ընկերոջից և քթի սոսկ փնթփնթալով ու հայհոյելով, իրենց վագոնը վերադարձավ: Հարկավոր էր տեսնել միայն, թե նա զայրույթից ինչպես էր կրծոտում շրթունքները, երբ մորաքույր Մարթան պատմեց նրան երկու թերմոսների փոխս ընկնելու մասին:
– Ախր, անտերներն էնքան են իրար նման, որ մի րոպե շփոթվեցի ու մերի փոխարեն քոնը կախ տվի գլխավերևս, – ընկճված եզրափակեց մորաքույր Մարթան:
– Տո շփոթվելս ո՞րն է… Պատվավոր մարդկանց առաջ ինձ ոտով-գլխով ցեխը թաղեցիր: Մարդը բաժակը բերանն է տանում, ու ի՞նչ… Արաղի փոխարեն՝ ջուր… Վա՜յ, էս ի՜նչ խայտառակվել էր, որ խայտառակվեցի, – շարունակ կրկնում էր հենակավորն ու կատաղած փնչացնում:
Իսկ տղաները վերևում պառկած, երկար ժամանակ չէին կարողանում հանգստանալ, և թերմոսների անսպասելի փոփոխումից առաջացած ամբողջ պատմությունը վերհիշելով՝ ծիծաղից թուլանում էին:
***
Գնացքն սկսեց ավելի դանդաղ ընթանալ:
Մորաքույր Մարթան, որ շարունակ դուրս էր նայում վագոնի լուսամուտից, հանկարծ ոտքի կանգնեց և նստարանի տակից արագ- արագ դուրս քաշեց նախօրոք կապկպված իրերը:
– Դե պատրաստվեք, երեխեք, հասանք, – ասաց նա: – Ճամպրուկները մուտքի մոտ տարեք, որ իջնելիս բան չմոռանանք:
Տղաները ուրախությունից իրար անցան, մրջյունների նման սկսեցին իրերը քարշ տալ դեպի վագոնի մուտքը: Նրանցից ետ չմնալու համար Մանուշն էլ վերցրեց չարաբաստիկ թերմոսն ու փոքրիկ ճամպրուկը:
– Դու չես իջնո՞ւմ, – դառնալով նստարանի վրա երկար ու մեկ փռված միոտանուն, ցածրաձայն հարցրեց մորաքույրը:
– Չէ, ես վերևի գյուղում գործ ունեմ, – սրտնեղած պատասխանեց նա ու շրջվեց մյուս կողքին:
Գնացքը կանգ առավ մի փոքրիկ կայարանում, եթե, իհարկե, այդպես կարելի է անվանել, որովհետև երկաթգծից քիչ հեռու գտնվող անտառապահի աղյուսաշեն փոքրիկ տնակից բացի, այդտեղ ուրիշ ոչ մի շինություն չկար: Այդ թիթեղածածկ տանիքով տնակից այն կողմ սկսվում էր մի նեղլիկ ճանապարհ, որը ոլորապտույտ կորչում էր անտառի խորքում:
Մեր ուղևորները շտապ ցած իջան: Նրանք դեռ նոր էին իրենց ձեռքի ճամպրուկները դրել գետին, որ գնացքը շարժվեց տեղից:
Սամը մի այնպիսի հայացքով նայեց հեռացող գնացքին, որով կարծես ցանկանում էր ասել՝ «Տեսա՜ր… Նա գնաց ու մենք էդպես էլ չկարողացանք իմանալ, թե նրանք ի՞նչ էին անելու…»
Երբ վերջին վագոնն էլ անհետացավ հեռվում կանաչին տվող անտառածածկ սարի ետևը, մորաքույր Մարթան նստեց ճամպրուկների վրա և՝ թեթևացած շունչ քաշելով, ասաց.
– Մի քիչ սպասեք, հիմա ուր որ է գյուղի սայլերը կերևան:
– Իսկ գյուղն էստեղից շա՞տ է հեռու…
– Հազիվ մի երկու կիլոմետր լինի:
– Դե որ էդպես է, եկեք ոտքով գնանք, – առաջարկեց Սամը։
– Չէ, Սամվել, շտապելու բան չկա: Քիչ էլ որ սպասենք, հանգիստ տեղ կհասնենք:
– Ես հիշում եմ, – մեջ ընկավ Սուրը, – որ մի քիչ գնում էինք, ճանապարհը բաժանվում էր երկու մասի: Նրանցից մեկը մեր գյուղ էր տանում: Ա՛յ հենց այդտեղ էլ, ճամփամիջում, մի մեծ մամռոտ քար կար: Ճիշտ չէ՞, մորաքույր…
Մորաքույր Մարթան գոհունակ ժպտաց ու գլխով հավանության նշան արեց:
Եվ հենց այդ միջոցին անտառապահի տնակի ետևից դուրս եկավ երկձիանի մի սայլ ու ճռնչալով շարժվեց դեպի անտառ տանող նեղլիկ ճանապարհով:
Նկատելով այն՝ Մանուշը հրճվալից բացականչեց.
– Սա՛յլը, սա՛յլը:
Մորաքույր Մարթան արևից աչքերը պաշտպանելու համար, ձեռքը ճակատին դրեց և սկսեց ուշադիր նայել: Հանկարծ նրա դեմքը պայծառացավ: Նա ոտքի կանգնեց և…
– Հե՛յ, քեռի Հարո՜ւթ… Այ քեռի Հարո՜ւթ, – ամբողջ կոկորդով ձայն տվեց նա հեռացող սայլի ետևից:
Տղաները նկատեցին, թե ինչպես սայլապանը երկու ձեռքով կտրուկ քաշեց սանձերը, ու զույգ ձիերը, գլուխները համառորեն թափահարելով, կանգ առան:
– Կանգնե՛ց, կանգնե՛ց, – ծղրտաց Մանուշը և, չսպասելով մյուսներին, ուրախ թռչկոտելով վազեց դեպի սայլը:
– Տեսնում եք, քթներիս տակն էր, իսկ մենք նրան էինք սպասում: Շուտ արեք, երեխեք, բախտներս բերեց: Ուղիղ մեր գյուղն է գնում, – ասաց մորաքույրը, ճամպրուկները վերցնելով:
Տղաները գնացին նրա ետևից:
– Բարի օր, քեռի Հարութ, – մոտենալով սայլին, ողջունեց մորաքույր Մարթան:
– Ա՜յ բարին արևդ… Էս ինչ է, Երևանի՞ց ես գալի Մարթա – թավ բեղերի տակից ժպտաց քեռի Հարութն ու ցած իջավ սայլից։
– Հա՛, մեր Անոյենց տունն էի գնացել: Գեղացոնց, քե՛զ շատ բարև էր անում, – ասաց մորաքույրը, իրերը տեղավորելով սայլում։
– Հազար բարու մեջ մնա… Էս էլ Անոյի երեխեքն են, հա՞։ Վա՛յ, էս հո մեր Սուրենն է: Ա՛յ տղա, պա՛հ, պա՛հ… էս ի՞նչ բոյ ես քշել – ժպտաց սայլապանը, ապա նայելով Սամին, հարցրեց, – բա էս իգիթն ո՞վ է:
– Սա իմ ընկերն է, – արագ վրա տվեց Սուրը:
– Ա՜յ, ես քեզ էլ մատաղ, քո ընկերոջն էլ: Դե նստե՛ք, նստեք – ասաց քեռի Հարութն ու թավ բեղերը սղալելով, տեղը բարձրացավ։ Մանուշը նստեց նրա կողքին, իսկ մորաքույր Մարթան ու տղաները նստոտեցին ճամպրուկների վրա: Եվ երբ բոլորն էլ տեղավորվեցին, սայլապանը թեթևակի մտրակեց ձիերին:
***
Խուլ ճռնչում էին սայլի անիվները և անտառամիջյան նեղ ճանապարհով գլորվում առաջ: Ճանապարհի երկու կողմից ձգվող հսկա կաղնիների ու հացենիների տերևախիտ ճյուղերի միջից երկինքը չէր երևում: Ասես անտեսանելի հզոր մի ձեռք քաշել, իրար էր կապել ծառերի կատարները, դարձնելով ճանապարհը երկար, կանաչածածկ մի թունել, որտեղից հազիվ էին ներքև թափանցում արևի շողերը: Անտառից հաճելի խոնավություն էր փչում, որից մարդու կուրծքն ուռչում էր՝ լայնանում:
Խոտերի միջից շարունակ լսվող սվվոցները, ճյուղերի խշշունն ու թռչունների զվարթ ծլվլոցը խորհրդավոր մի հանդիսավորություն էին տալիս անտառին:
Թրա՜խկ…
Հեռվից լսվեց մի ճայթյուն, հետն էլ ցավատանջ խշշոց: Ինչ-որ տեղ չորացած հսկա մի ճյուղ պոկվեց իր հարազատ բնից և հառաչելով տապալվեց ներքև:
Սուրն ու Սամը կախարդված նայում էին բնության այդ հրաշալիքներին, և նրանց մանկական երևակայությունը թռչում, հասնում էր աշխարհի բոլոր ծայրերը, թափառում գեղեցիկ, բայց միևնույն ժամանակ սարսափելի ջունգլիների անանցանելի բավիղներով ու ծմակներով…
…Հանկարծ ձիերի ոտքերի տակից դուրս պրծավ ինչ-որ գորշագույն բան և շպրտված քարի արագությամբ նետվեց մոշու խիտ թփերի մեջ:
– Նապաստա՜կը, նապաստա՜կը, – բղավեց Սուրը, երկար վիզը ձգելով դեպի թփուտները:
– Այ թե մի թվանք էր եղել, հա՜… Էդ սատանի ձիուն տեղն ու տեղը կնալեի, – ափսոսանքով ասաց քեռի Հարութն ու բաց թողեց ձիերի սանձը:
Առույգ ու մկանուտ ձիերը, ազատ զգալով իրենց, սայլը տաշեղի նման թռցրին տեղից:
Ինչպես երևում էր, մի քանի օր առաջ հորդառատ անձրև էր եկել, և գետինը դեռևս խոնավ էր, փափուկ, իսկ տեղ-տեղ էլ նույնիսկ ցեխ: Ճամփի վրա պարզ երևում էին անցած սայլերի անիվների զուգահեռ գծերը, անասունների ոտնատեղերը, որոնց մեջ երբեմն մի բռաչափ պարզ ու վճիտ ջուր էր լինում:
Սուրը, որ գլուխը ներքև թեքած մտասույզ նայում էր սայլի տակից արագ ետ փախչող ոտնատեղերին, երազկոտ ասաց.
– Գիտես ինչ, Սամ: Չգիտեմ ինչի, երբ ինձ ջրով լցված կովի կամ ձիու ոտնատեղ է հանդիպում, միշտ հիշում եմ «Գառնիկ ախպերը», – ու նա ցածրաձայն արտասանեց.
– Չէ, ախպեր ջան, չէ՜, դու կով կդառնաս,
Կովի կճղակի տեղից մի խմի…
– Ինչ ես կարծում, Սուր… Եթե մարդ հանկարծ էդ ոտնատեղերից ջուր խմի, կով կդառնա՞… Է՜հ, ասենք, դա մենակ հեքիաթում կարող է պատահել, – ինքն իրեն պատասխանեց Սամն ու չսպասելով, որ Սուրը շարունակի, հաստլիկ մարմինը փոքր-ինչ վեր ձգեց և որքան ուժ ուներ, իր բարալիկ ձայնով ծվծվաց.
Երկու որբեր,
Քուր ու ախպեր,
Կորած գնում են հեռու,
Արևը վառ, ճամփեն երկար,
Ոչ աղբյուր կա, ոչ առու…
Մորաքույր Մարթան ու Մանուշը, որ մինչ այդ գոհունակ ժպիտները դեմքերին ականջ էին դնում նրանց, բարձրաձայն ծիծաղեցին:
– Այ ես ձեր կարդացվոր հոգուն մատաղ… Ասեք է՜, ասեք, – ոգևորված կանչեց քեռի Հարութը:
…Ահա վերջապես նրանք հասան այն մամռոտած քարին որտեղից ճանապարհը բաժանվում էր երկու մասի: Եվ հենց այդ բաժանման տեղից քիչ ներքև, ուր սկիզբ էր առնում իրենց գյուղ տանող ճանապարհը, զարմանալի մի բան պատահեց: Ձիերը, որ հանդարտ վարգով առաջ էին սլանում, հանկարծ խրտնած կանգ առան ու տարօրինակ ձայնով վրնջացին: Սայլապան Հարութը մի րոպե չկռահելով եղելությունը, մտրակի մի քանի հարված հասցրեց նրանց: Բայց առաջ գնալու փոխարեն ձիերը սարսափած ծառս- ծառս եղան ու սայլը թափով ետ հրեցին:
– Յ՜ա, էս ի՛նչ պատահեց ձեզ, ա՛յ օձի կծածներ, – բարկացավ քեռի Հարութն ու հենց խոսքը բերանում. Մանուշը լեղապատառ ճչաց.
– О՜ձը, о՜ձը…
Ձիերից մի քանի քայլ հեռու, ճամփամիջով ոլորապտույտ առաջ էր սողում…
– Ախար, ես էլ ասեմ էս հայվաններն ինչի են խլուշտ-խլուշտ լինում, – ասաց քեռի Հարութն ու ցած իջավ սայլից: Ճամփի վրայից նա մի մեծ քար վերցրեց և զգույշ առաջ գնաց: Բայց որքան մեծ եղավ սայլում նստածների զարմանքը, երբ սարսափելի սողունի գլուխը ջախջախելու փոխարեն, նա մի կողմ շպրտեց ձեռքի քարը և կռանալով, ձայն տվեց.
– Ինչ օձ, լորտու է, լորտո՛ւ…
Տղաներն այդ լսելուն պես իսկույն ցած թռան սայլից ու նետվեցին դեպի սայլապանը, որն արդեն պատրաստվում էր բաց թողնել լորտուն:
– Մի գցի, քեռի Հարութ… Ինչ կլինի՝ մեզ տուր, – աղերսող ձայնով խնդրեց Սամը:
– Ինչների՞դ է պետք: Մեղք է… Ավելի լավ է թող գնա, իր համար ազատ շունչ քաշի:
– Չէ, չէ, պետք է… Հետներս քաղաք կտանենք, դպրոցին կնվիրենք, – մյուս կողմից վրա տվեց Սուրը:
Քեռի Հարութի համար, իհարկե, պարզ չէր, թե դպրոցի ինչին էր հարկավոր «էդ խեղճ հայվանը», բայց նա չառարկեց:
– Լավ, որ էդպես է, վեր կալեք…
Սուրը թեև գիտեր, որ լորտուները չեն խայթում, բայց և այնպես զզվանք ու սարսափախառն ինչ-որ բան զգալով՝ հրաժարվեց ձեռք տալ: Նրա փոխարեն Սամը երկու ձեռքով զգույշ բռնեց սողունի մեջքից, և երկուսով ետ վազեցին:
Սայլը շարունակեց իր ճամփան:
Մի քանի ոլորապտույտ անցնելուց հետո նրանք վերջապես դուրս եկան ընդարձակ մի բացատ:
Հեռվում երևացին տների կղմինդրածածկ տանիքներն ու գյուղի կիսավեր եկեղեցին:
Տներից այն կողմ, հանդարտ ու անխռով հոսում էր արծաթափայլ գետը:
